تفاوت روش هنردرمانی وحدت مدار با روایت درمانی
بین هنردرمانی وحدت مدار و روایت درمانی تفاوتی بنیادی وجود دارد. روش هنردرمانی وحدت مدار برخلاف روایت درمانی نگاه و رویکردی فطری نگر دارد و سهم هرکس را در مشکل- هرچند اندک- به دلیل پیوستگی با عواملی که در آن قرار دارد معلوم می کند، فرد را از مشکل جدا نمی کند و پیوسته همه ی عوامل اجتماعی، محیطی و خانوادگی را با فرد در مشکل مشارکت می دهد.

روایت درمانی به دلیل نگاه پدیدارشناختی و اگزیستانسیالیستی که از فوکل و دریدا گرفته است، فرد را از مشکل جدا می کند تا بهتر بر آن اثر بگذارد و این کاملاً از نظریه ی هنردرمانی وحدت مدار جداست. چرا که هنر درمانی وحدت مدار نگاهی تحول مدار و شناختی دارد.

از این دیدگاه فرد نمی تواند خود را از مجموعه ی تحولات و روابطی که به آن ها پیوسته است جدا کند و باید رابطه ی معنادار و پیوسته ی خود را بفهمد و نقش خود را در مشکل فعال ببیند.

در این رویکرد، فرد ناچار است مشخصاً نقاط مثبت و منفی خود را در زنجیره ای از وحدت ببیند یا در فعالیت های هنری یکپارچگی مسائل و مشکلات خود را حس کند که چگونه حتی بیماری در نظام وحدت مدار ذهن او سامان یافته و چگونه باید با او از طریق نمادهای هنری رابطه پیدا کند.

فطرتی یکپارچه و وحدت مدار سراسر بدن و روان را فراگرفته است. تنش ها و فشارهای روانی با روش های هنری وحدت مدار یکپارچه می شود قرار دادن نمادهای ظاهراً متضاد در کنار هم و پیوند بین آن ها احساس تفاهم را تقویت و رابطه ی آن ها را با واقعیت تسهیل کنیم.

روایت درمانی رویکردی است که بر پایه ی کارهای مایکل وایت و اپستون(1990)، در استرالیا و نیوزلند پایه گذاری شد. بنیان نظری این رویکرد بر پایه ی فلسفه ی پساساختارگرایی و پست مدرنیسم است. با ساختارشکنی قالب های اجتماعی، مشکل فرد را از درون به بیرون می رانند و بعد از برونی سازی کردنش، بر آن اثر می گذارند و درواقع با تغییر نگرش فرد اثر و فشار مشکل را کم می کنند و با ایجاد روایت جدید بر مشکل اثر می گذارند. مثلاً به مراجع می فهمانند که چگونه تصورات قالبی و اجتماعی مشکلی را به وجود آورده است یا آن را بزرگ کرده است و چه طور اجازه می دهد که مشکل بر او غلبه کند. درنهایت به مراجع می فهمانند که مشکل، تو نیستی بلکه مشکل، مشکل است و کمک می کنند تا مراجع داستان زندگی خود را از نو با روشی تازه بسازد و از فشار و استرس و القائات اجتماعی رها شود.

مراجع با کمک درمانگر یاد می گیرد که راه حل های مختلفی برای خود پیدا کند. هرکس قصه های زندگی خود را با ساختار و باورهای جدید بازسازی می کند و با مسائل خود رو به رو می شود.

روایت درمانگران معتقدند بیماران با قصه هایی که درباره ی خودشان می سازند خود را در محدودیت ها و کلیشه هایی قرار می دهند که از زمینه ی اجتماعی تأثیر می پذیرد. به قول مایکل وایت، مبتکر روایت درمانی، چیزهایی که درباره ی خودمان و جهان در ذهن مان شکل گرفته است به واسطه ی روایت های مسلط فرهنگی و تصورات کلیشه ای است که باید آن را با نگاهی تغییر دهیم.

هنردرمانی در تاریخ ایران

در تاریخ روان شناختی زندگی مردم ایران، هنر جریان قوی و پرپیچ و خمی داشته است. اساساً ایرانیان به دلایل سرشتی و تاریخی در بیان مشکلات و مسائل شان صریح نیستند و غیرمستقیم، لا به لای هزاران حرف و طنز و ادبیات حرف خود را می زنند و به ناچار زبان ابهام و طنز و روایی آن ها تقویت شده است و زمینه های خلاقیت هنر آن ها توسعه پیدا کرده است؛ زبانی که در زیباترین و سالم ترین شکل ادبی آن شاعران و ادیبان بزرگ را آفریده است.

به طور کلی هنرهای ایرانی از شعر تا معماری و صنایع دستی واسطه ی سازگاری این مردم بوده است. اما علی رغم این که هنر بخش گسترده ای از فرهنگ ایرانی را تشکیل داده است و می توان هنر را به عنوان زبان دوم مردم این سرزمین به شمار آورد اما هنردرمانی به مفهوم کلاسیک و علمی در کشور ما بسیار نوپا و در اول راه قرار دارد.

اخیراً دانشجویان علاقه مند، فرصت هایی برای انجام پژوهش های تجربی یافته اند و ما نیز همانند بعضی از اعضای هیئت علمی دانشگاه ها در این زمینه کار مقدماتی را آغاز کرده ایم و چند سالی است که مرکز مطالعات هنردرمانی را در دانشگاه شهید بهشتی تأسیس و رشته ی کارشناسی ارشد آن را طراحی و واحدهای درسی آن را تدوین کرده ایم که به تأیید وزارت علوم رسیده و امید است به زودی راه اندازی شود.

امروزه در مراکز درمانی و کلینیک های خصوصی کم و بیش از روش های هنردرمانی و بازی درمانی استفاده می شود، در مرکز مطالعات هنردرمانی و کلینیک خانواده و کودک دانشگاه شهید بهشتی از هنردرمانی برای کودکان و نوجوانان مشکل دار یا زوج های مسئله دار استفاده می شود، فعالیت این مراکز چشم گیر نیست اما حرکت آن ها معقولانه است. اخیراً درباره ی هنر روان درمانی کودکان و نوجوانان بی سرپرست و بدسرپرست پژوهش کرده ایم یا درباره ی کودکان سرطانی، کودکان اُتیستیک کارهایی انجام داده ایم، هم چنین کارگاه های آموزشی و کنگره هایی هم در کنار آن ها برگزار کرده ایم. امکانات و ابزار و وسایل هنردرمانی و شیوه های خلاق هنردرمانی در مرکز مطالعات هنردرمانی خوب و ارزنده است. کارگاه های آموزشی زیادی در این زمینه برگزار کردیم. دانشجویان رشته ی کارشناسی ارشد رشته ی خانواده درمانی، روان شناسی بالینی کودک و روان شناسی که کار عملی و کارورزی دارند معمولاً از امکانات این مرکز در تمرینات یا درمان استفاده می کنند. شخصاً روش های هنردرمانی را در کار با کودک، خانواده و حتی زوج ها به کار می برم.


سن مناسب برای آغاز فعالیت های هنری
هنر از دوران کودکی در شکل بازی های خلاق پدیدار می شود و با رشد ذهنی تحول پیدا می کند، به عبارت دیگر هنر مفهومی تحولی در مغز کودک دارد.
رشد کودک از فرایندهای فکری اولیه به فرایندهای ثانویه می رود و خیال ورزی های او در بازی ها و اشکال هنری از بی منطقی به منطق، از خودمحوری به عینیت و تقابل و از شادی های زودگذر و لذت جویی به درک حقیقت و واقعیت می رود. همه ی هنرها خصوصاً انواع دیداری آن شامل نقاشی، مجسمه سازی و طراحی با رشد و تحول هوشی مرحله به مرحله شکل می گیرد و با تحول تفکر به مراحل بالاتر می رسد، از این رو می توان از هنر برای کمک به تسهیل تحول فکری و رشد بهتر تحول ذهنی کمک گرفت. بعضی از هنرها مانند موسیقی و نقاشی از احساسات و عواطف بیشتری اشباعند و قادرند به تحرک مثبت و خیال ورزی های کودک کمک کنند.

هر نوع فعالیت هنری نظام یافته ای که با نظارت گروهی انجام شود می تواند فضای ذهن دانش آموزان کودک و نوجوان را مثبت کند و به سمت سلامت هدایت کند؛ خصوصاً وقتی این فعالیت ها با برنامه و هدف دار باشد می تواند آمادگی ذهنی و اعتمادبه نفس دانش آموزان را برای مقابله با خطرها بالا ببرد. هنردرمانی برای دانش آموزانی که دچار رفتارهای پرخطر شده اند بسیار مفید است، انجام کارهای نمایشی و هنری گروهی تحت نظر کارشناسان بسیار مؤثر است.

در این زمینه تحقیقاتی وجود دارد که نشان می دهد با آموزش ها و برنامه های هنری می توان بسیاری از مشکلات موجود در مدارس را مهار و کنترل کرد و دانش آموز را به سمت مثبت کشاند تا حدی که فعالیت های او به زندگی واقعی تعمیم پیدا کند.

مسائل هنری در اصل یکی از روش های ضروری مهارت آموزشی برای دانش آموزان در همه ی مدارس است که جزء برنامه های درسی و فعالیت های فوق برنامه و تحت نظارت آنان است، چون به کیفیت زندگی و سلامت بعدی آن ها در زندگی فردی و گروه های اجتماعی کمک می کند.
از طرف دیگر فعالیت های هنری در برآورده شدن سرگرمی های سالم و نیازهای عمومی همه ی دانش آموزان در مدارس نقش مهمی دارد.

تحقیقات نشان می دهد روش های هنری و هنردرمانی ظرفیت های پیشگیرانه ی خوبی دارد که می تواند انرژی نوجوانان را پالایش دهد و به طور غیرمستقیم به کارکردهای تحصیلی دانش آموزان کمک کند.