همان‌طور كه ذكر شد، گاهي مشكلات قلبي، فشارخون، كم‌شدن رشد، تشنج (در كودكاني كه سابقه صرع دارند) و تاري‌ديد ديده مي‌شود. سردرد، تهوع، كهير، مشكل‌هاي خواب، كم‌شدن اشتها و بي‌قراري نيز از ساير عوارض جانبي ريتالين به شمار مي‌رونداما عوارض جانبي دارو نبايد باعث نگراني خانواده‌ها شود.
اعتقاد به تقويت‌حافظه، افزايش تمرکز و دقت دانشجويان در هنگام درس خواندن به ويژه در شب‌هاي امتحان با ريتالين، از علل گرايش دانشجويان به مصرف اين قرص است. ريتالين هم مثل هر دارويي عوارضي دارد که شايع‌ترين عوارض مصرف خودسرانه‌اش عبارتند از: عصبانيت و بي‌خوابي، حالت تهوع و استفراغ، احساس سرگيجه و سردرد و افزايش ضربان قلب و فشار خون. چهره واقعي ريتالين در پشت داستان‌هاي مثبت و منفي که برايش گفته‌اند در ابهام فرو رفته است ولي کجاي اين ابهام مشکل زاست؟ آنجا که متاسفانه استفاده بي‌رويه از اين دارو و بدون تجويز و نظارت پزشک از يکسو و گفته‌هايي مبني بر اعتيادآور بودن اين دارو در همه موارد، استفاده اين قرص را براي بچه‌هاي بيش‌فعال که به آن نياز دارند، دچار مشکل و خانواده‌هاي آنها را دچار ترديد کرده است. شايد اين جمله معروف بنيانگذار جمهوري اسلامي را همه به ياد داشته باشند که فرمودند: «تلويزيون بايد دانشگاه عمومي باشد» اما با توجه به حضور پررنگ شرکت‌هاي تجاري در تمام ساعات و در تمام برنامه‌هاي اين «دانشگاه عمومي»، متاسفانه گاهي سطح آن از دبستان هم پايين‌تر مي‌رود.گاهي بيان مطالب کمتر علمي و گاهي نشر برخي شايعه‌ها در اين رسانه فراگير، برخي از داروها را از رديف داروهاي درماني خارج و دست پزشکان را براي درمان بيش‌فعالي کودکان خالي کرده است. متاسفانه پزشکان امروزه بايد براي تجويزهاي دارويي خود علاوه بر در نظر گرفتن شرايط بيمار و بيماري، بيشتر مراقب آنچه در تلويزيون يا راديو گفته شده است هم باشند. حال که تنور امتحانات دانشگاه‌ها گرم و توصيه به دوپينگ براي شب‌هاي امتحان با ريتالين در اوج است، به اين بهانه پرونده‌اي براي اين دارو گشوده‌ايم و سعي کرده‌ايم اين دارو را به جايگاه يک دارو بازگردانيم.
بچه‌هاي بيش‌فعال را از کجا بشناسيم؟
اختلال بيش‌فعالي معمولا از 2 سالگي به بعد شروع مي‌شود و 3 نوع دارد؛ بيشتر كودكان بيش‌فعال دچار مشكل تمركز هم هستند و شايع‌ترين نوع بيش‌فعالي، در كودكان پرتحرك و پرجنب‌وجوش و همزمان مشكل توجه و تمركز است. نوع دوم، در كودكاني ديده مي‌شود كه فقط مشكل پرتحركي و عملكرد تكانهاي دارند و نوع سوم، در كودكاني است كه فقط دچار مشكل تمركزند.
شيوع اين اختلال در جامعه 5-3 درصد است. مطالعه‌ها در نمونه‌هاي ايراني هم نشان داده كه 6-5 درصد كودكان كشور ما دچار بيش‌فعالي هستند. آمارهاي ما با آمارهاي جهاني مطابقت دارد و اين اختلال به طور شايع‌تر در اولين پسر خانواده‌ها و به طور كلي در جنس مذكر بيش از جنس مونث ديده مي‌شود.
علائم بيش‌فعالي متعددند
معمولا كودكان بيش‌فعال كم‌تمركز، پرتحرك و پرجنب‌وجوش، مرتب در حال دويدن و پريدن‌اند. آنها دست به كارهاي خطرناك مي‌زنند و نمي‌توانند عواقب عملكرد خود را پيش‌بيني كنند. بچه‌هاي طبيعي وقتي دست به كار خطرناكي مي‌زنند و دچار آسيبي مي‌شوند، معمولا عبرت مي‌گيرند در حالي كه كودكان بيش‌فعال عبرت‌پذير نيستند و ممكن است عمل خطرناكي را چند بار تكرار كنند.
بچه‌هاي بيش‌فعال را در خانه معمولا در حالي كه روي كابينت، درراور و به طور كلي در ارتفاع هستند، مي‌بينيد. آنها اين كارهاي خطرناك را در طول روز چندبار انجام مي‌دهند به همين علت احتمال آسيب‌ديدنشان زياد است.
خيلي از بچه‌هاي بيش‌فعال، عملكرد تكانهاي هم دارند؛ يعني رفتارهاي ناگهاني از آنها سر مي‌زند. مثلا كودك نشسته و ناگهان كنترل تلويزيون كه دستش است، پرتاب مي‌كند. اين رفتارها به صورت‌هاي ديگر هم بروز مي‌كند؛ مثلا ممكن است كودك ناگهان روي دوش پدر يا جفت‌پا روي شكم او بپرد! يا وقتي در حال ردشدن از كنار بچه ديگري است، بدون اينكه مشكلي ايجاد شده باشد، به او ضربه‌اي بزند يا هلش دهد!
اين رفتارهاي ناگهاني و تكانشي اغلب كودكان بيش‌فعال، باعث آزار و اذيت ديگران مي‌شود.
مشكل عدم تمركز از دبستان معلوم مي‌شود
مشكل بچه‌هاي بيش‌فعال كه تمركز ندارند، معمولا خود را از دوران مهدكودك نشان مي‌دهد، آنها حوصله انجام بازي‌هاي فكري ندارند و از انجام كارهاي فكري كه بايد روي آن تمركز داشته باشند، خودداري مي‌كنند. اين كودكان معمولا فراموشكار و حواس‌پرت هستند.
آنها در مهدكودك در يادگيري شعر هم مشكل پيدا مي‌كنند چون اين كار به توجه و تمركز نياز دارد. در نقاشي هم چندان موفق نيستند چون انجام اين كار مستلزم اين است كه مدتي يكجا بنشينند، علاوه بر اين، براي تمام كردن طرح و رنگ‌آميزي كامل هم به مشكل برمي‌خورند به طوري كه مي‌بينيم كودك نقاشي را نصفه رها مي‌كند يا فقط طراحي مي‌كند و اصلا آن را رنگ مي‌كند يا اين كار را نيمه‌كاره و بي‌دقت انجام مي‌دهد.
بچه‌هاي بيش‌فعال نام دوستانشان را هم فراموش مي‌كنند حتي امكان دارد اسامي افراد نزديك را هم فراموش كنند و مرتب از پدر يا مادرشان مي‌پرسند اسم اين آقا يا خانم چه بود؟
به همين دلايل، گاهي از همان دوران مهد، مربي شكايت مي‌كند كودك بيش‌فعال نظم كلاس را به هم مي‌زند، سر جاي خود نمي‌نشينند و مرتب راه مي‌رود. بچه‌هاي بيش‌فعال زياد حرف مي‌زنند، تن صدايشان بلند است و در كار و حرف ديگران دخالت مي‌كنند.
براي تشخيص بيش‌فعالي، اين علائم بايد حداقل در دو محيط ديده شود؛ مثلا در خانه و مهدكودك، در مدرسه و در مهماني‌ها. كنترل بچه‌هاي بيش‌فعال وقتي با مادر خود تنها در منزل هستند، راحت‌تر است و كمتر مشكل ايجاد مي‌كنند ولي وقتي نفر سومي مثل پدر يا خواهر و برادر وارد مي‌شوند، جنب‌وجوش و تحرك آنها بيشتر مي‌شود و در مهماني‌ها كنترلشان بسيار سخت‌تر خواهدبود.
يكي از كارهاي خطرناكي كه جزو عملكرد تكانهاي بچه‌هاي بيش‌فعال است، اين است كه ناگهان دست پدرومادر را رها و وسط خيابان شروع به دويدن مي‌كنند. متاسفانه بارها چنين رفتارهايي باعث وقوع حادثه شديدي براي اين بچه‌ها شده است.
كودكاني كه فقط مشكل تمركز دارند، مي‌توانند بسيار آرام باشند به همين دليل مشكل آنها دير تشخيص داده مي‌شود. بچه‌هاي بيش‌فعال- كم‌تمركز رفتارهاي نامطلوبي دارند كه باعث مي‌شود پدرومادر سريع‌تر آنها را نزد روان‌پزشك ببرند در حالي كه تشخيص مشكل بچه‌هايي كه فقط عدم‌تمركز دارند، به دليل آرام بودن، حتي ممكن است به سنين اول و دوم دبستان بكشد.
بچه‌هاي كم‌تمركز در ديكته و رياضي مشكل دارند
والدين معمولا قبل از اين سنين متوجه كمتمركزي آنها نمي‌شوند ولي وقتي سنشان بيشتر مي‌شود، مشكل تمركز مخصوصا در سال‌هاي ابتدايي بروز مي‌كند. دو درسي كه بيش از هر چيز به تمركز نياز دارد، ديكته و رياضي است و مي‌بينيم اين بچه‌ها در ديكته‌هايشان بي‌دقتي زيادي دارند مثلا كلمات را جا مي‌اندازند، سركش و نقطه كلمات و تشديد را نمي‌گذارند و... ممكن است كلمه‌اي را در جمله‌اي درست و همان را در جمله‌اي ديگر غلط بنويسند يا كلمه سختي را درست اما كلمه ساده‌اي مثل «از» را غلط مي‌نويسند.
اين بچه‌ها در رياضي هم اشتباه‌هاي زيادي مي‌كنند كه ناشي از بي‌دقتي است مثلا به قسمت اول مساله‌اي كه دو بخش دارد پاسخ مي‌دهند ولي اصلا پاسخگويي به قسمت دوم را فراموش مي‌كنند يا راه‌حل را درست مي‌نويسند اما جواب نهايي را جابجا مي‌نويسند. به طوري كه وقتي معلم يا والدين برگه امتحاني او را مي‌بينند، متوجه مي‌شوند علت اشتباه‌ها، درك نكردن مفاهيم پايه‌اي نيست بلكه ناشي از بي‌دقتي و كمتمركزي است.
كودكان كم‌تمركز در مدرسه وسايل خود را جا مي‌گذارند و مرتب آنها را گم مي‌كنند و صحبت‌هاي معلم را در مورد تكاليف روزانه از ياد مي‌برند. معلم‌ها معمولا آنها را مبهوت و گيج توصيف مي‌كنند و مي‌گويند مجبورند مدام صدايشان كنند تا حواسشان به كلاس جمع شود.
هر چقدر اين بچه‌ها در رديف‌هاي عقب‌تر كلاس بنشينند و هر چقدر كلاس جمعيت بيشتري داشته باشد، مشكل نداشتن تمركزشان بيشتر مي‌شود بنابراين برايشان كلاسهاي خلوت و نشستن در رديف‌هاي اول مناسب‌تر است. علاوه بر اين، معلم مدام بايد آنها را موردخطاب قرار دهد.
اينگونه بچه‌ها در خانه هم براي نشستن سر تكاليف مشكل دارند، خيلي زود خسته مي‌شوند، جمله‌هايي مثل «حوصله‌ام سر رفت» و «دوست ندارم» را مرتب مي‌توان از آنها شنيد. از طرفي اين كودكان به طور مستمر تكاليفشان را انجام نمي‌دهند و با كوچك‌ترين صدايي حواسشان پرت مي‌شود.
اين علائم نشان مي‌دهد كودك مشكلي دارد كه مي‌تواند مشكل اختلال تمركز و توجه باشد. پس اگر تعداد زيادي از اين علائم در فرزند شما وجود داشت و مشاهده كرديد مربي و ديگران از رفتار او شكايت دارند، حتما بايد او را نزد روان‌پزشك كودك ببريد. در صورتي كه اختلال بيش‌فعالي، كمبود توجه و تمركز يا هر كدام از انواعي كه برايتان برشمرديم در او تشخيص داده شد، حتما بايد درمان شروع شود.
درمان بايد زود شروع شود
خيلي‌وقت‌ها پدرومادر حاضر به پذيرش دچار بودن فرزندشان به اين اختلال‌ها و درمان آن نيستند و در صورتي كه اگر فرزندشان كم‌خوني يا ديابت داشته باشد، خيلي‌راحت‌تر آن را مي‌پذيرند و درمان دارويي را شروع مي‌كنند.
خيلي از والدين هم رفتارهاي فرزندشان را با شيطنت و بازيگوشي طبيعي اشتباه مي‌گيرند و مخصوصا پدرها مساله دچار بودن كودك را به بيش‌فعالي و مشكل تمركز را انكار و مشكلاتي سر راه درمان او ايجاد مي‌كنند. علت اصلي بروز بيش‌فعالي مشخص نيست اما ژنتيك در اين زمينه نقش مهمي دارد.
معمولا بهبود آنها هم در سنين كمتر از 12 سال اتفاق نمي‌افتد و از 12 تا 20 سالگي، بهبود مي‌يابند. اولين علامتي كه نشان مي‌دهد شخص مبتلا رو به بهبود است، بهترشدن بيش‌فعالي، پرتحركي و پرجنب‌وجوشي است و در اغلب موارد نداشتن تمركز، آخرين علامتي است كه بهبود مي‌يابد و بهبود آن گاهي تا 20 سالگي هم طول مي‌كشد.
يادمان باشد كه برخي از اين علائم كه درباره‌شان صحبت كرديم، به صورت تغييريافته در دوره جواني و بزرگسالي اين بچه‌ها هم ممكن است ديده شود؛ يعني اختلال بيش‌فعالي، اختلالي است كه در طول دوره عمر فرد او را تا سال‌هاي بسياري درگير مي‌كند حتي اختلال بيش‌فعالي بالغان هم وجود دارد.
درمان ديرهنگام عواقب دارد
پس مساله مهم اول، تشخيص زودرس و دوم درمان به موقع است زيرا اگر اين بچه‌ها به موقع درمان نشوند، عواقب روان‌شناسي زيادي برايشان خواهدداشت مثلا به‌دليل بازخوردهاي منفي كه از محيط اطراف مي‌گيرند، اولا بيشتر در معرض كودك‌آزاري هستند كه ممكن است به صورت سرزنش، تحقير و حتي تنبيه بدني باشد. خيلي‌وقت‌ها مرتب به اين بچه‌ها مي‌گويند بدي، بي‌تربيتي و... در حالي كه به كار بردن اين واژه‌ها باعث مي‌شود خودانگاره‌اي كه از كودك خود دارد، منفي شود و در طول زمان اعتمادبه‌نفسش را از دست بدهد. در نتيجه پس از مدتي همان رفتارهاي نامطلوبي كه جامعه از او انتظار دارد، در وجودش نهادينه مي‌شود و از او سر مي‌زند. بديهي است كه ادامه اين سرزنش‌ها و تحقيرها ممكن است به افسردگي دوران كودكي هم تبديل شود.
از عوارض بيش‌فعالي در دوران جواني، مستعد بودن به اعتياد، افسردگي و اختلال‌هاي دوقطبي است. كودكان بيش‌فعال- كم‌تمركز، در برخي موارد علاوه بيش‌فعالي و مشكل در تمركز، دچار اختلال ديگري هم هستند كه در بررسي‌ها حتما بايد آن توجه كرد؛ يعني اختلال يادگيري. بچه‌هايي كه مخصوصا مشكلاتي در يادگيري خواندن، نوشتن و رياضي دارند، معمولا به اين اختلال هم مبتلا هستند و اگر كودكي در دوران ابتدايي دچار اين اختلال بود، بايد درمان خاص آن هم برايش انجام شود.
حرف اول
ريتالين آدمکش نيست صدا و سيماي عزيز!
دکتر حامد محمدي‌کنگراني - روان‌پزشک، عضو کميته‌هاي روان‌درماني و رسانه انجمن روان‌پزشکان ايران
خانم ميانسالي وارد مطب شد، به رسم هميشگي بلند شدم، سلام کردم و او را دعوت به نشستن کردم. اولين مراجعه او به مطب بود. با کمال تعجب به جاي جواب سلام با بمباراني از کلمات با لحني تند و عصباني روبرو شدم: «آخه شما چه‌جور دکتري هستين؟ داشتين بچه منو مي‌کشتين. شانس آوردم که زود فهميدم و داروهاشو قطع کردم. من مي‌توانم از شما شکايت کنم. اين بلا رو سر بچه من آوردين ولي سر بچه‌هاي ديگر نيارين. اگه بچه من مي‌مرد، کي جواب مي‌داد؟...» چند بار خواهش کردم لحظه‌اي اجازه دهد من هم صحبت کنم که موفق نشدم. مجبور شدم با لحني جدي و صدايي بلندتر از حالت عادي بگويم: «خانم محترم! من اصلا شما رو نمي‌شناسم. لطفا خودتونو معرفي کنين و توضيح بدين...» شستم خبردار شد که مادر يکي از مراجعان حدودا 30 ساله من است که به‌دليل علائم واضح بيش‌فعالي و نداشتن تمرکز بزرگسالي، برايش «ريتالين» تجويز کرده‌ام و همان داستان تکراري اين چند ماهه اخير است که تلويزيون گفته: «ريتالين آدم را مي‌کشد، ريتالين يک ماده مخدر است، ريتالين در تمام دنيا از رده خارج شده و...»
رسانه ملي و انتظار توجه بيشتر
اهل تئوري توطئه نيستم ولي واقعا نمي‌فهمم چرا رسانه ملي بايد در يک دوره زماني کوتاه، مجموعه‌اي از برنامه‌هاي مختلف را در نفي و انکار ريتالين بسازد و از شبکه‌هاي مختلف پخش کند و کارشناساني محدود با اطلاعات غلط (تاکيد مي‌کنم)، اطلاعات غلط و نادرست علمي را به خورد مردم بدهند. فرض کنيم دليل آن افزايش سوءمصرف ريتالين در بين جوانان به‌ويژه افراد تحصيلکرده باشد که باعث نگراني به‌جاي مسئولان شده است، آيا راه‌حل آن دادن اطلاعات نادرست به بينندگان است؟ آن هم در زمانه اينترنت؟ اين کار فقط باعث نگراني والدين کودکان بيش‌فعال و کم‌تمرکز و افرادي مي‌شود که به شدت به داروي ريتالين نياز دارند. علاوه بر اين، آرامش فضاي بهداشت و درمان کشور را مخدوش مي‌کند و اعتماد مردم به رسانه ملي و پزشکان را از بين مي‌برد. اگر قرار باشد به همين روش عمل کنيم، پس بايد داروهاي آرام‌بخش و خواب‌آوري مانند آمپرازولام، ديازپام و ميدازولام را به علت سوءاستفاده بعضي افراد، از رده خارج کنيم و براي عمل‌هاي جراحي به‌عنوان داروي بيهوشي يا درمان بيماران مضطرب استفاده نکنيم يا ديگر مورفين و پتدين را که جزو درمان‌هاي اصلي و بدون جايگزين در سکته‌هاي قلبي و اعمال جراحي هستند، به کار نبريم چون اعتيادآور هستند.
تجويز در بزرگسالان
بسياري از همکاران من تجربه‌هايي مشابه را به‌ويژه در ماه‌هاي اخير در مورد ريتالين داشته‌اند. من فقط در موارد بسيار نادر از ريتالين در درمان افراد بزرگسال استفاده مي‌کنم اما ريتالين دارويي است که در حال حاضر در تمام کشورهاي پيشرفته جهان با نام‌ها و ترکيب‌هايي متفاوت (ماده اصلي با نام متيل‌فنيديت) استفاده و روز به روز انواع جديدتر و طولاني‌‌اثرتر و کم‌عارضه‌تر آن ساخته مي‌شود. در بزرگسالان در موارد خاصي مانند اختلال‌هاي خواب (نارکولپسي)، بيش‌فعالي و نداشتن توجه و تمرکز بزرگسالي و بعضي از افسردگي‌هاي شديد (به‌عنوان داروي کمکي) تجويز مي‌شود و قطعا مانند هر داروي ديگري عوارض جانبي مخصوص خود را دارد مانند بي‌خوابي، اضطراب، تپش قلب و کاهش اشتها. متاسفانه ريتالين دارويي است که امکان سوءاستفاده از آن وجود دارد و بايد کاملا زير نظر پزشک و با احتياط استفاده شود ولي قطعا روش آگاهي دادن در مورد آن و پاک کردن صورت‌مساله و دادن اطلاعات غيرعلمي و نادرست و نگران‌کننده نيست. اميدوارم پشت پرده ساخت چنين برنامه‌هايي صرفا ناآگاهي سازندگان آن باشد.
از هر 10 دانشجو 6 نفر سابقه مصرف ريتالين دارند
مصطفي فروتن
معمولا تجويز اين دارو براي درمان افسردگي است و به خاطر ترکيب‌هايي که دارد، براي درمان افراد در خودمانده، افسرده‌ها و کودکان بيش‌فعال مورد استفاده قرار مي‌گيرد. در سال‌هاي اخير به‌عنوان ارتقاي سطح تحصيلي و ميزان مطالعه، شاهد افزايش گرايش دانش‌آموزان و دانشجويان به اين دارو هستيم.
براساس گزارش‌هاي عيني از داروخانه‌هاي مجاور خوابگاه دانشجويان، مصرف ريتالين با مناسبت‌هاي موضوعي مانند فصل امتحانات و کنکور به نوعي ارتباط مستقيمي دارد و در اين زمان‌ها تا 50 درصد مصرف اين دارو افزايش مي‌يابد.
براساس همين تحقيق‌ها از هر 10 دانشجو 6 نفر سابقه مصرف ريتالين دارد که اين آمار با توجه به اثر وابستگي به دارو خطرناک است. داروي ريتالين بايد فقط با تشخيص پزشک متخصص مصرف شود و فروش اين داروها بدون نسخه پزشک مجاز نيست ولي شاهد اين معضل هستيم که در برخي از داروخانه‌ها اين دارو به‌عنوان داروي آزاد با قيمت بالاتري به فروش مي‌رسد.
برخورد چيني با بيش‌فعالي!
حتما ديگر همه خوانندگان «سلامت» مي‌دانند که بيش‌فعالي در کودکان چه بيماري‌اي است و کودکان بيش‌فعال چه علائمي از خود نشان مي‌دهند؛ بي‌قراري، کم‌توجهي، بي‌دقتي و خيلي از علائم ديگر که البته اگر تشخيص داده نشوند و زير نظر پزشک درمان نشوند، در برخي موارد ممکن است در بزرگسالي به سمت رفتارهاي پرخطر سوق داده شوند. شايد خيلي از والديني که فرزندان بيش‌فعال دارند هنوز ندانند در برابر بيش‌فعالي کودک خود بايد چه کنند و چه عکس‌العملي نشان دهند اما در هفته‌هاي اخير خبري تعجب همگان را برانگيخت.
خبرگزاري عصر ايران به گزارش از خبرگزاري رويترز گفته است: «خانواده اين کودک چيني در توصيف رفتار و علائم کودک خود به پرخاشگري، بي‌قراري و کم‌توجهي او اشاره کرده‌اند و براي جلوگيري از پرخاشگري، تنها راهي را که براي کنترل او يافته‌اند بستن وي با طناب به درخت است!» البته اين عمل غيرانساني در شهر «ژجيانگ» چين سابقه دارد و پيشتر نيز کودکي را با زنجير به در خانه بسته بودند تا مبادا به ديگران حمله کند!
ريتالين، خط اول درمان بيش‌فعالي
درمان اختلال بيش‌فعالي و نداشتن تمركز، هم دارويي و هم غيردارويي است. موثرترين روش درمان اين بچه‌ها، مصرف دارو است و دارويي كه بيش از هر چيز در دنيا براي اين كودكان تجويز مي‌كنند «ريتالين» است. اين دارو در كشورهاي مختلف با نام‌ها و نيمه‌عمرهاي مختلف وجود دارد مثلا در آمريكا كه از آن استفاده مي‌شود، نيمه‌عمر آن 12 تا 8 ساعت است و بچه‌ها صبح آن را مصرف مي‌كنند و تا غروب تاثير آن باقي مي‌ماند اما نيمه‌عمر نوعي كه در ايران وجود دارد،3 تا 4 ساعت است و بايد كودك مبتلا قبل از رفتن به مدرسه آن را بخورد و گاهي به دليل نيمه‌عمر كوتاه دارو، مجبور مي‌شود در مدرسه و قبل از نشستن سر تكاليف هم دوباره ريتالين بخورد. يعني گاهي بايد تا 3 نوبت اين دارو استفاده شود.
«ريتالين» مثل هر داروي ديگري عوارضي دارد اما اين روزها تبليغات منفي درباره آن به حدي زياد است كه خانواده‌ها در برابر تجويز و مصرف آن براي فرزندشان به شدت مقاومت نشان مي‌دهند.
باورهاي غلط ريتاليني
متاسفانه 3 باور غلط در فرهنگ ما درباره «ريتالين» وجود دارد؛ اول اينكه والدين به شدت نگران اعتياد فرزندشان به اين دارو هستند اما اين دارو براي كودكان به هيچ‌وجه اعتيادآور نيست. باور غلط دوم اين است كه برخي پدرومادرها تصور مي‌كنند مصرف ريتالين ممكن است كودكشان را دچار عوارض كند و حتي معتقدند به نازايي يا بلوغ زودرس مبتلا خواهد شد اما نسبت دادن اين عوارض به ريتالين كذب محض است.
شايع‌ترين عارضه‌اي كه ممكن است با مصرف اين دارو در كودك ديده شود، بي‌اشتهايي است كه آن هم بعد از اينكه اثر قرص در بدن كودك از بين رفت، برطرف مي‌شود. گاهي هم رنگ‌پريدگي، سردشدن دست و پا، دل‌درد، سردرد و... هم بروز مي‌كند كه قابل‌تحمل‌اند.
باور غلط ديگري كه در فرهنگ ما وجود دارد، اين است كه مي‌گويند تجويز ريتالين در دنيا منسوخ شده كه اصلا اين‌طور نيست و در كشورهايي مثل آمريكا، انواع 8 و 12 ساعته آن به وفور تجويز و مصرف مي‌شود. اثر درماني ريتالين درمورد 75درصد كودكان بيش‌فعالي مثبت است و خط اول در درمان اين اختلال به شمار مي‌رود. در صورتي كه كودك به هر دليلي نتواند آن را مصرف كند، داروهاي ديگري تجويز مي‌شود كه اثر آنها نسبت به ريتالين كمتر و البته عوارضشان هم امكان دارد كمتر باشد.
درمان غيردارويي بيش‌فعالي
دركنار دارو، روش‌هاي ديگري هم براي درمان اختلال بيش‌فعالي و مشكل تمركز وجود دارد كه شامل رفتاردرماني براي كاهش رفتارهاي نامطلوب كودك، شناخت و ابراز احساساتشان و استفاده از مهار‌ت‌هاي كلامي آنها براي برقراري ارتباط با همسالان است. در كنار آن، شركت والدين در كلاسهاي فرزندپروري كمك مي‌كند شيوه رفتار با كودك بيش‌فعال را بياموزند. علاوه بر اينها، كلاسهاي گروه درماني براي بچه‌هاي بيش‌فعال وجود دارد. استفاده از دستگاه نوروفيدبك هم مي‌تواند به افزايش توجه و تمركز اين بچه‌ها كمك كند. به كار بردن هر كدام از اين روش‌هاي درماني به درخواست والدين بستگي دارد. با همه اينها، دارودرماني در كنترل اختلال بيش‌فعالي و كمبود توجه حرف اول را مي‌زند و در سكوي اول هم داروي ريتالين قرار دارد.
سوءمصرف ريتالين
باتوجه به اينكه مشكل تمركز كودكان بيش‌فعال دير بهبود مي‌يابد، بديهي است كه پسر يا دختر 16 ساله ديگر براي كنترل علائم پرتحركي، به مصرف دارو نياز ندارد ولي براي مطالعه درس‌ها در سال تحصيلي، ممكن است به مصرف ريتالين نياز پيدا كند. البته با توجه به اينكه در سنين نوجواني بايد مراقب مصرف اين دارو باشيم، اين كار حتما بايد زيرنظر پزشك با كنترل والدين در موارد خاص انجام شود. در اين صورت مشكلي ايجاد نخواهدشد.
لازم است بدانيد هر دارويي در صورتي كه تحت‌نظر پزشك و براي درمان اختلالي خاص مصرف نشود، امكان دارد اعتياد و سوءمصرف ايجاد كند. ريتالين هم همين‌گونه است و در صورتي كه نوجوان يا فرد بزرگسالي آن را به مقدار زياد روزانه مصرف كند، حتما دچار سوءمصرف مي‌شود و در مواردي اعتياد به آن هم ممكن است اتفاق بيفتد.
متاسفانه گاهي ورزشكاران ريتالين را سوءمصرف مي‌كنند تا انرژي‌شان براي ورزش افزايش يابد. دانشجويان هم شب‌هاي امتحان به آن پناه مي‌برند اما اين كار كاملا اشتباه است. اين سوءمصرف‌ها باعث شده رسانه‌ها درمورد اين دارو تبليغات منفي كنند اما اين تبليغات باعث شده پدر و مادرهايي هم كه فرزندشان دچار بيش‌فعالي و كمبود تمركز است، تحت‌تاثير قرار بگيرند و به شدت نگران مصرف ريتالين فرزندشان شوند اما اين دارويي است كه روان‌پزشكان كودك به صورت قانوني و علمي براي اين بچه‌ها تجويز مي‌كنند و مقادير آن تحت‌كنترل است.
حرف آخر
ريتالين؛ داروي موثري كه بدنام شده است!
ريتالين مي‌تواند كمك كند كودك مبتلا به اختلال کم توجهي بيش‌فعالي، تمركز بيشتري داشته باشد. البته اين دارو فقط بخشي از برنامه درماني در چنين كودكاني به شمار مي‌رود و در كنار آن مشاوره و ساير درمان‌ها هم لازم است. مكانيسم اثر اين دارو، افزايش «دوپامين» (يك پيام‌رسان عصبي) در مغز است، اما متاسفانه از سال‌ها پيش، استفاده از آن براي افزايش تمركز، در دانش‌آموزان و دانشجويان كه شب امتحان مي‌خواستند به مدت طولاني بيدار بمانند، رواج يافت و بدون توجه به عوارض و خطرهاي مصرف، از آن استفاده مي‌كردند. به حدي كه ريتالين، «قرص شب‌امتحان» نام گرفته و مصرف آن به‌خصوص در زمان امتحان‌ها افزايش پيدا مي‌كند. البته ريتالين هم در ايران و هم در ساير كشورها، جزو داروهاي كنترل شده است و آن را به تعداد محدود در اختيار بعضي داروخانه‌ها قرار مي‌دهند و فقط با نسخه روان‌پزشك قابل‌تهيه است، اما متاسفانه با وجود همه اين محدويت‌ها، سوءمصرف آن در ميان جوانان شايع است. استفاده از اين دارو بدون توصيه پزشك مي‌تواند عوارض غيرقابل جبراني داشته باشد، عوارضي مانند افزايش ضربان قلب، سردرد و تهوع، افزايش فشارخون، توهم و تشنج.
به علاوه، بدن به اين دارو وابسته مي‌شود و به مصرف مقادير بيشتر نياز خواهدداشت، اما مصرف‌كنندگان غيرقانوني اين دارو از عوارض سوء و اعتيادآور آن بي‌خبرند. افزايش سوءمصرف داروي ريتالين، باعث شده اين دارو،ميگنا دات آي آر، در صورت تجويز صحيح به‌وسيله پزشك نيز باعث نگراني خانواده‌ها شود، اما بايد گفت ريتالين داروي بسيار كارآمدي در درمان كودكان بيش‌فعال است و اگر به‌وسيله پزشك متخصص تجويز شده باشد، جاي هيچ نگراني وجود ندارد و مي‌تواند تا 70درصد مشكل‌هاي تمركزنداشتن را در كودكان با اختلال کم توجهي بيش‌فعالي رفع كند. البته اين دارو همانند ساير داروها مي‌تواند عوارضي داشته باشد يا مصرف آن در مواردي با احتياط همراه باشد.
سازمان غذا و داروي آمريكا اطلاعات مهمي را در رابطه با ريتالين منتشر كرده كه بسياري از آنها در كتاب‌هاي دارونامه جمهوري اسلامي ايران نيز ذكر شده است. شايع‌ترين موارد احتياط هنگام مصرف ريتالين از اين قرارند:
1. مشكل‌هاي قلبي: اگر كودك مشكل قلبي يا فشارخون بالا دارد، به پزشك اطلاع دهيد. پزشك معمولا قبل از شروع درمان با ريتالين و هنگام درمان، فشارخون و ضربان‌قلب را كنترل مي‌كند. در طول مدت مصرف دارو نيز اگر كودك علائمي از مشكل‌هاي قلبي (درد قلبي، كوتاهي تنفس) را نشان داد، به پزشك اطلاع دهيد.
2. مشكل‌هاي رفتاري: اگر كودك بعد از مصرف ريتالين، رفتارهاي بدتر، پرخاشگري‌هاي جديدتر يا شديدتر نشان داد يا چيزهايي كه وجود ندارند، ديد يا شنيد، بايد بلافاصله به پزشك اطلاع دهيد.
3. مشكل‌هاي جريان خون در انگشتان: گاهي انگشتان دست و پا سرد، بي‌حس، دردناك يا قرمز يا آبي‌رنگ مي‌شوند. اگر چنين علائمي را ديديد، به پزشك اطلاع دهيد. بعضي افراد هم نبايد ريتالين مصرف كنند (موارد منع مصرف) مانند بيماران با مشكل چشمي گلوكوم، افراد در شرايط اضطراب شديد، فشارخون بالا، تيك‌هاي حركتي و كودكان زير 6 سال.
هشدارها
اين دارو در بيماران مبتلا به صرع با احتياط مصرف شود. اگر بعد از يك ماه مصرف مقدار مناسب دارو، بهبود حاصل نشد، بايد مصرف را قطع كرد. اين دارو را نبايد براي درمان خستگي‌هاي مفرط طبيعي مصرف كرد.چون احتمال سوءاستفاده و وابستگي به دارو وجود دارد، مصرف آن بايد تحت‌كنترل باشد. نياز بيمار براي ادامه درمان با اين دارو بايد مرتب ارزيابي شود، گاهي در هنگام تعطيلات كاهش مقدار مصرف توصيه مي‌شود.
نحوه مصرف دارو
دارو را دقيقا طبق دستور پزشك با همان مقدار مصرف كنيد. مصرف مقادير بيشتر مي‌تواند خطرناك باشد و باعث وابستگي شود. پزشك با توجه به شرايط و سن كودك، مقدار دارو را تجويز مي‌كند. معمولا اين دارو 2 تا 3 بار در روز و بيشتر نيم‌ساعت قبل از غذا، مصرف مي‌شود. پزشك گاه به گاه ممكن است درمان با ريتالين را متوقف كند تا علائم بيماري را كنترل كند. به علاوه، گاهي چكاپ‌هاي فشارخون و قلب هنگام مصرف ريتالين انجام مي‌شود. اغلب هنگام مصرف طولاني‌مدت ريتالين، پزشك رشد كودك (قد و وزن) را كنترل مي‌كند تا در صورت بروز مشكل خاص، روند درماني را تغيير دهد. وظيفه قطع دارو نيز فقط برعهده پزشك است و نبايد بيمار سرخود دارو را قطع كند.
عوارض جانبي
همان‌طور كه ذكر شد، گاهي مشكلات قلبي، فشارخون، كم‌شدن رشد، تشنج (در كودكاني كه سابقه صرع دارند) و تاري‌ديد ديده مي‌شود. سردرد، تهوع، كهير، مشكل‌هاي خواب، كم‌شدن اشتها و بي‌قراري نيز از ساير عوارض جانبي ريتالين به شمار مي‌رونداما عوارض جانبي دارو نبايد باعث نگراني خانواده‌ها شود. در صورت مصرف صحيح بنا به توصيه پزشك، حداقل اين عوارض ديده خواهدشد. در خاتمه بايد گفت ريتالين داروي بسيار موثر و كارآمدي است كه نبايد سوءمصرف آن، به‌وسيله عده‌اي از افراد، مزاياي درماني آن را زير سوال ببرد.
بچه‌هاي بيش‌فعال را از کجا بشناسيم؟
اختلال بيش‌فعالي معمولا از 2 سالگي به بعد شروع مي‌شود و 3 نوع دارد؛ بيشتر كودكان بيش‌فعال دچار مشكل تمركز هم هستند و شايع‌ترين نوع بيش‌فعالي، در كودكان پرتحرك و پرجنب‌وجوش و همزمان مشكل توجه و تمركز است. نوع دوم، در كودكاني ديده مي‌شود كه فقط مشكل پرتحركي و عملكرد تكانهاي دارند و نوع سوم، در كودكاني است كه فقط دچار مشكل تمركزند.
شيوع اين اختلال در جامعه 5-3 درصد است. مطالعه‌ها در نمونه‌هاي ايراني هم نشان داده كه 6-5 درصد كودكان كشور ما دچار بيش‌فعالي هستند. آمارهاي ما با آمارهاي جهاني مطابقت دارد و اين اختلال به طور شايع‌تر در اولين پسر خانواده‌ها و به طور كلي در جنس مذكر بيش از جنس مونث ديده مي‌شود.
علائم بيش‌فعالي متعددند
معمولا كودكان بيش‌فعال كم‌تمركز، پرتحرك و پرجنب‌وجوش، مرتب در حال دويدن و پريدن‌اند. آنها دست به كارهاي خطرناك مي‌زنند و نمي‌توانند عواقب عملكرد خود را پيش‌بيني كنند. بچه‌هاي طبيعي وقتي دست به كار خطرناكي مي‌زنند و دچار آسيبي مي‌شوند، معمولا عبرت مي‌گيرند در حالي كه كودكان بيش‌فعال عبرت‌پذير نيستند و ممكن است عمل خطرناكي را چند بار تكرار كنند.
بچه‌هاي بيش‌فعال را در خانه معمولا در حالي كه روي كابينت، درراور و به طور كلي در ارتفاع هستند، مي‌بينيد. آنها اين كارهاي خطرناك را در طول روز چندبار انجام مي‌دهند به همين علت احتمال آسيب‌ديدنشان زياد است.
خيلي از بچه‌هاي بيش‌فعال، عملكرد تكانهاي هم دارند؛ يعني رفتارهاي ناگهاني از آنها سر مي‌زند. مثلا كودك نشسته و ناگهان كنترل تلويزيون كه دستش است، پرتاب مي‌كند. اين رفتارها به صورت‌هاي ديگر هم بروز مي‌كند؛ مثلا ممكن است كودك ناگهان روي دوش پدر يا جفت‌پا روي شكم او بپرد! يا وقتي در حال ردشدن از كنار بچه ديگري است، بدون اينكه مشكلي ايجاد شده باشد، به او ضربه‌اي بزند يا هلش دهد!
اين رفتارهاي ناگهاني و تكانشي اغلب كودكان بيش‌فعال، باعث آزار و اذيت ديگران مي‌شود.
مشكل عدم تمركز از دبستان معلوم مي‌شود
مشكل بچه‌هاي بيش‌فعال كه تمركز ندارند، معمولا خود را از دوران مهدكودك نشان مي‌دهد، آنها حوصله انجام بازي‌هاي فكري ندارند و از انجام كارهاي فكري كه بايد روي آن تمركز داشته باشند، خودداري مي‌كنند. اين كودكان معمولا فراموشكار و حواس‌پرت هستند.
آنها در مهدكودك در يادگيري شعر هم مشكل پيدا مي‌كنند چون اين كار به توجه و تمركز نياز دارد. در نقاشي هم چندان موفق نيستند چون انجام اين كار مستلزم اين است كه مدتي يكجا بنشينند، علاوه بر اين، براي تمام كردن طرح و رنگ‌آميزي كامل هم به مشكل برمي‌خورند به طوري كه مي‌بينيم كودك نقاشي را نصفه رها مي‌كند يا فقط طراحي مي‌كند و اصلا آن را رنگ مي‌كند يا اين كار را نيمه‌كاره و بي‌دقت انجام مي‌دهد.
بچه‌هاي بيش‌فعال نام دوستانشان را هم فراموش مي‌كنند حتي امكان دارد اسامي افراد نزديك را هم فراموش كنند و مرتب از پدر يا مادرشان مي‌پرسند اسم اين آقا يا خانم چه بود؟
به همين دلايل، گاهي از همان دوران مهد، مربي شكايت مي‌كند كودك بيش‌فعال نظم كلاس را به هم مي‌زند، سر جاي خود نمي‌نشينند و مرتب راه مي‌رود. بچه‌هاي بيش‌فعال زياد حرف مي‌زنند، تن صدايشان بلند است و در كار و حرف ديگران دخالت مي‌كنند.
براي تشخيص بيش‌فعالي، اين علائم بايد حداقل در دو محيط ديده شود؛ مثلا در خانه و مهدكودك، در مدرسه و در مهماني‌ها. كنترل بچه‌هاي بيش‌فعال وقتي با مادر خود تنها در منزل هستند، راحت‌تر است و كمتر مشكل ايجاد مي‌كنند ولي وقتي نفر سومي مثل پدر يا خواهر و برادر وارد مي‌شوند، جنب‌وجوش و تحرك آنها بيشتر مي‌شود و در مهماني‌ها كنترلشان بسيار سخت‌تر خواهدبود.
يكي از كارهاي خطرناكي كه جزو عملكرد تكانهاي بچه‌هاي بيش‌فعال است، اين است كه ناگهان دست پدرومادر را رها و وسط خيابان شروع به دويدن مي‌كنند. متاسفانه بارها چنين رفتارهايي باعث وقوع حادثه شديدي براي اين بچه‌ها شده است.
كودكاني كه فقط مشكل تمركز دارند، مي‌توانند بسيار آرام باشند به همين دليل مشكل آنها دير تشخيص داده مي‌شود. بچه‌هاي بيش‌فعال- كم‌تمركز رفتارهاي نامطلوبي دارند كه باعث مي‌شود پدرومادر سريع‌تر آنها را نزد روان‌پزشك ببرند در حالي كه تشخيص مشكل بچه‌هايي كه فقط عدم‌تمركز دارند، به دليل آرام بودن، حتي ممكن است به سنين اول و دوم دبستان بكشد.
بچه‌هاي كم‌تمركز در ديكته و رياضي مشكل دارند
والدين معمولا قبل از اين سنين متوجه كمتمركزي آنها نمي‌شوند ولي وقتي سنشان بيشتر مي‌شود، مشكل تمركز مخصوصا در سال‌هاي ابتدايي بروز مي‌كند. دو درسي كه بيش از هر چيز به تمركز نياز دارد، ديكته و رياضي است و مي‌بينيم اين بچه‌ها در ديكته‌هايشان بي‌دقتي زيادي دارند مثلا كلمات را جا مي‌اندازند، سركش و نقطه كلمات و تشديد را نمي‌گذارند و... ممكن است كلمه‌اي را در جمله‌اي درست و همان را در جمله‌اي ديگر غلط بنويسند يا كلمه سختي را درست اما كلمه ساده‌اي مثل «از» را غلط مي‌نويسند.
اين بچه‌ها در رياضي هم اشتباه‌هاي زيادي مي‌كنند كه ناشي از بي‌دقتي است مثلا به قسمت اول مساله‌اي كه دو بخش دارد پاسخ مي‌دهند ولي اصلا پاسخگويي به قسمت دوم را فراموش مي‌كنند يا راه‌حل را درست مي‌نويسند اما جواب نهايي را جابجا مي‌نويسند. به طوري كه وقتي معلم يا والدين برگه امتحاني او را مي‌بينند، متوجه مي‌شوند علت اشتباه‌ها، درك نكردن مفاهيم پايه‌اي نيست بلكه ناشي از بي‌دقتي و كمتمركزي است.
كودكان كم‌تمركز در مدرسه وسايل خود را جا مي‌گذارند و مرتب آنها را گم مي‌كنند و صحبت‌هاي معلم را در مورد تكاليف روزانه از ياد مي‌برند. معلم‌ها معمولا آنها را مبهوت و گيج توصيف مي‌كنند و مي‌گويند مجبورند مدام صدايشان كنند تا حواسشان به كلاس جمع شود.
هر چقدر اين بچه‌ها در رديف‌هاي عقب‌تر كلاس بنشينند و هر چقدر كلاس جمعيت بيشتري داشته باشد، مشكل نداشتن تمركزشان بيشتر مي‌شود بنابراين برايشان كلاسهاي خلوت و نشستن در رديف‌هاي اول مناسب‌تر است. علاوه بر اين، معلم مدام بايد آنها را موردخطاب قرار دهد.
اينگونه بچه‌ها در خانه هم براي نشستن سر تكاليف مشكل دارند، خيلي زود خسته مي‌شوند، جمله‌هايي مثل «حوصله‌ام سر رفت» و «دوست ندارم» را مرتب مي‌توان از آنها شنيد. از طرفي اين كودكان به طور مستمر تكاليفشان را انجام نمي‌دهند و با كوچك‌ترين صدايي حواسشان پرت مي‌شود.
اين علائم نشان مي‌دهد كودك مشكلي دارد كه مي‌تواند مشكل اختلال تمركز و توجه باشد. پس اگر تعداد زيادي از اين علائم در فرزند شما وجود داشت و مشاهده كرديد مربي و ديگران از رفتار او شكايت دارند، حتما بايد او را نزد روان‌پزشك كودك ببريد. در صورتي كه اختلال بيش‌فعالي، كمبود توجه و تمركز يا هر كدام از انواعي كه برايتان برشمرديم در او تشخيص داده شد، حتما بايد درمان شروع شود.
درمان بايد زود شروع شود
خيلي‌وقت‌ها پدرومادر حاضر به پذيرش دچار بودن فرزندشان به اين اختلال‌ها و درمان آن نيستند و در صورتي كه اگر فرزندشان كم‌خوني يا ديابت داشته باشد، خيلي‌راحت‌تر آن را مي‌پذيرند و درمان دارويي را شروع مي‌كنند.
خيلي از والدين هم رفتارهاي فرزندشان را با شيطنت و بازيگوشي طبيعي اشتباه مي‌گيرند و مخصوصا پدرها مساله دچار بودن كودك را به بيش‌فعالي و مشكل تمركز را انكار و مشكلاتي سر راه درمان او ايجاد مي‌كنند. علت اصلي بروز بيش‌فعالي مشخص نيست اما ژنتيك در اين زمينه نقش مهمي دارد.
معمولا بهبود آنها هم در سنين كمتر از 12 سال اتفاق نمي‌افتد و از 12 تا 20 سالگي، بهبود مي‌يابند. اولين علامتي كه نشان مي‌دهد شخص مبتلا رو به بهبود است، بهترشدن بيش‌فعالي، پرتحركي و پرجنب‌وجوشي است و در اغلب موارد نداشتن تمركز، آخرين علامتي است كه بهبود مي‌يابد و بهبود آن گاهي تا 20 سالگي هم طول مي‌كشد.
يادمان باشد كه برخي از اين علائم كه درباره‌شان صحبت كرديم، به صورت تغييريافته در دوره جواني و بزرگسالي اين بچه‌ها هم ممكن است ديده شود؛ يعني اختلال بيش‌فعالي، اختلالي است كه در طول دوره عمر فرد او را تا سال‌هاي بسياري درگير مي‌كند حتي اختلال بيش‌فعالي بالغان هم وجود دارد.
درمان ديرهنگام عواقب دارد
پس مساله مهم اول، تشخيص زودرس و دوم درمان به موقع است زيرا اگر اين بچه‌ها به موقع درمان نشوند، عواقب روان‌شناسي زيادي برايشان خواهدداشت مثلا به‌دليل بازخوردهاي منفي كه از محيط اطراف مي‌گيرند، اولا بيشتر در معرض كودك‌آزاري هستند كه ممكن است به صورت سرزنش، تحقير و حتي تنبيه بدني باشد. خيلي‌وقت‌ها مرتب به اين بچه‌ها مي‌گويند بدي، بي‌تربيتي و... در حالي كه به كار بردن اين واژه‌ها باعث مي‌شود خودانگاره‌اي كه از كودك خود دارد، منفي شود و در طول زمان اعتمادبه‌نفسش را از دست بدهد. در نتيجه پس از مدتي همان رفتارهاي نامطلوبي كه جامعه از او انتظار دارد، در وجودش نهادينه مي‌شود و از او سر مي‌زند. بديهي است كه ادامه اين سرزنش‌ها و تحقيرها ممكن است به افسردگي دوران كودكي هم تبديل شود.
از عوارض بيش‌فعالي در دوران جواني، مستعد بودن به اعتياد، افسردگي و اختلال‌هاي دوقطبي است. كودكان بيش‌فعال- كم‌تمركز، در برخي موارد علاوه بيش‌فعالي و مشكل در تمركز، دچار اختلال ديگري هم هستند كه در بررسي‌ها حتما بايد آن توجه كرد؛ يعني اختلال يادگيري. بچه‌هايي كه مخصوصا مشكلاتي در يادگيري خواندن، نوشتن و رياضي دارند، معمولا به اين اختلال هم مبتلا هستند و اگر كودكي در دوران ابتدايي دچار اين اختلال بود، بايد درمان خاص آن هم برايش انجام شود.
حرف اول
ريتالين آدمکش نيست صدا و سيماي عزيز!
دکتر حامد محمدي‌کنگراني - روان‌پزشک، عضو کميته‌هاي روان‌درماني و رسانه انجمن روان‌پزشکان ايران
خانم ميانسالي وارد مطب شد، به رسم هميشگي بلند شدم، سلام کردم و او را دعوت به نشستن کردم. اولين مراجعه او به مطب بود. با کمال تعجب به جاي جواب سلام با بمباراني از کلمات با لحني تند و عصباني روبرو شدم: «آخه شما چه‌جور دکتري هستين؟ داشتين بچه منو مي‌کشتين. شانس آوردم که زود فهميدم و داروهاشو قطع کردم. من مي‌توانم از شما شکايت کنم. اين بلا رو سر بچه من آوردين ولي سر بچه‌هاي ديگر نيارين. اگه بچه من مي‌مرد، کي جواب مي‌داد؟...» چند بار خواهش کردم لحظه‌اي اجازه دهد من هم صحبت کنم که موفق نشدم. مجبور شدم با لحني جدي و صدايي بلندتر از حالت عادي بگويم: «خانم محترم! من اصلا شما رو نمي‌شناسم. لطفا خودتونو معرفي کنين و توضيح بدين...» شستم خبردار شد که مادر يکي از مراجعان حدودا 30 ساله من است که به‌دليل علائم واضح بيش‌فعالي و نداشتن تمرکز بزرگسالي، برايش «ريتالين» تجويز کرده‌ام و همان داستان تکراري اين چند ماهه اخير است که تلويزيون گفته: «ريتالين آدم را مي‌کشد، ريتالين يک ماده مخدر است، ريتالين در تمام دنيا از رده خارج شده و...»
رسانه ملي و انتظار توجه بيشتر
اهل تئوري توطئه نيستم ولي واقعا نمي‌فهمم چرا رسانه ملي بايد در يک دوره زماني کوتاه، مجموعه‌اي از برنامه‌هاي مختلف را در نفي و انکار ريتالين بسازد و از شبکه‌هاي مختلف پخش کند و کارشناساني محدود با اطلاعات غلط (تاکيد مي‌کنم)، اطلاعات غلط و نادرست علمي را به خورد مردم بدهند. فرض کنيم دليل آن افزايش سوءمصرف ريتالين در بين جوانان به‌ويژه افراد تحصيلکرده باشد که باعث نگراني به‌جاي مسئولان شده است، آيا راه‌حل آن دادن اطلاعات نادرست به بينندگان است؟ آن هم در زمانه اينترنت؟ اين کار فقط باعث نگراني والدين کودکان بيش‌فعال و کم‌تمرکز و افرادي مي‌شود که به شدت به داروي ريتالين نياز دارند. علاوه بر اين، آرامش فضاي بهداشت و درمان کشور را مخدوش مي‌کند و اعتماد مردم به رسانه ملي و پزشکان را از بين مي‌برد. اگر قرار باشد به همين روش عمل کنيم، پس بايد داروهاي آرام‌بخش و خواب‌آوري مانند آمپرازولام، ديازپام و ميدازولام را به علت سوءاستفاده بعضي افراد، از رده خارج کنيم و براي عمل‌هاي جراحي به‌عنوان داروي بيهوشي يا درمان بيماران مضطرب استفاده نکنيم يا ديگر مورفين و پتدين را که جزو درمان‌هاي اصلي و بدون جايگزين در سکته‌هاي قلبي و اعمال جراحي هستند، به کار نبريم چون اعتيادآور هستند.
تجويز در بزرگسالان
بسياري از همکاران من تجربه‌هايي مشابه را به‌ويژه در ماه‌هاي اخير در مورد ريتالين داشته‌اند. من فقط در موارد بسيار نادر از ريتالين در درمان افراد بزرگسال استفاده مي‌کنم اما ريتالين دارويي است که در حال حاضر در تمام کشورهاي پيشرفته جهان با نام‌ها و ترکيب‌هايي متفاوت (ماده اصلي با نام متيل‌فنيديت) استفاده و روز به روز انواع جديدتر و طولاني‌‌اثرتر و کم‌عارضه‌تر آن ساخته مي‌شود. در بزرگسالان در موارد خاصي مانند اختلال‌هاي خواب (نارکولپسي)، بيش‌فعالي و نداشتن توجه و تمرکز بزرگسالي و بعضي از افسردگي‌هاي شديد (به‌عنوان داروي کمکي) تجويز مي‌شود و قطعا مانند هر داروي ديگري عوارض جانبي مخصوص خود را دارد مانند بي‌خوابي، اضطراب، تپش قلب و کاهش اشتها. متاسفانه ريتالين دارويي است که امکان سوءاستفاده از آن وجود دارد و بايد کاملا زير نظر پزشک و با احتياط استفاده شود ولي قطعا روش آگاهي دادن در مورد آن و پاک کردن صورت‌مساله و دادن اطلاعات غيرعلمي و نادرست و نگران‌کننده نيست. اميدوارم پشت پرده ساخت چنين برنامه‌هايي صرفا ناآگاهي سازندگان آن باشد.
از هر 10 دانشجو 6 نفر سابقه مصرف ريتالين دارند
مصطفي فروتن
معمولا تجويز اين دارو براي درمان افسردگي است و به خاطر ترکيب‌هايي که دارد، براي درمان افراد در خودمانده، افسرده‌ها و کودکان بيش‌فعال مورد استفاده قرار مي‌گيرد. در سال‌هاي اخير به‌عنوان ارتقاي سطح تحصيلي و ميزان مطالعه، شاهد افزايش گرايش دانش‌آموزان و دانشجويان به اين دارو هستيم.
براساس گزارش‌هاي عيني از داروخانه‌هاي مجاور خوابگاه دانشجويان، مصرف ريتالين با مناسبت‌هاي موضوعي مانند فصل امتحانات و کنکور به نوعي ارتباط مستقيمي دارد و در اين زمان‌ها تا 50 درصد مصرف اين دارو افزايش مي‌يابد.
براساس همين تحقيق‌ها از هر 10 دانشجو 6 نفر سابقه مصرف ريتالين دارد که اين آمار با توجه به اثر وابستگي به دارو خطرناک است. داروي ريتالين بايد فقط با تشخيص پزشک متخصص مصرف شود و فروش اين داروها بدون نسخه پزشک مجاز نيست ولي شاهد اين معضل هستيم که در برخي از داروخانه‌ها اين دارو به‌عنوان داروي آزاد با قيمت بالاتري به فروش مي‌رسد.
برخورد چيني با بيش‌فعالي!
حتما ديگر همه خوانندگان «سلامت» مي‌دانند که بيش‌فعالي در کودکان چه بيماري‌اي است و کودکان بيش‌فعال چه علائمي از خود نشان مي‌دهند؛ بي‌قراري، کم‌توجهي، بي‌دقتي و خيلي از علائم ديگر که البته اگر تشخيص داده نشوند و زير نظر پزشک درمان نشوند، در برخي موارد ممکن است در بزرگسالي به سمت رفتارهاي پرخطر سوق داده شوند. شايد خيلي از والديني که فرزندان بيش‌فعال دارند هنوز ندانند در برابر بيش‌فعالي کودک خود بايد چه کنند و چه عکس‌العملي نشان دهند اما در هفته‌هاي اخير خبري تعجب همگان را برانگيخت.
خبرگزاري عصر ايران به گزارش از خبرگزاري رويترز گفته است: «خانواده اين کودک چيني در توصيف رفتار و علائم کودک خود به پرخاشگري، بي‌قراري و کم‌توجهي او اشاره کرده‌اند و براي جلوگيري از پرخاشگري، تنها راهي را که براي کنترل او يافته‌اند بستن وي با طناب به درخت است!» البته اين عمل غيرانساني در شهر «ژجيانگ» چين سابقه دارد و پيشتر نيز کودکي را با زنجير به در خانه بسته بودند تا مبادا به ديگران حمله کند!
ريتالين، خط اول درمان بيش‌فعالي
درمان اختلال بيش‌فعالي و نداشتن تمركز، هم دارويي و هم غيردارويي است. موثرترين روش درمان اين بچه‌ها، مصرف دارو است و دارويي كه بيش از هر چيز در دنيا براي اين كودكان تجويز مي‌كنند «ريتالين» است. اين دارو در كشورهاي مختلف با نام‌ها و نيمه‌عمرهاي مختلف وجود دارد مثلا در آمريكا كه از آن استفاده مي‌شود، نيمه‌عمر آن 12 تا 8 ساعت است و بچه‌ها صبح آن را مصرف مي‌كنند و تا غروب تاثير آن باقي مي‌ماند اما نيمه‌عمر نوعي كه در ايران وجود دارد،3 تا 4 ساعت است و بايد كودك مبتلا قبل از رفتن به مدرسه آن را بخورد و گاهي به دليل نيمه‌عمر كوتاه دارو، مجبور مي‌شود در مدرسه و قبل از نشستن سر تكاليف هم دوباره ريتالين بخورد. يعني گاهي بايد تا 3 نوبت اين دارو استفاده شود.
«ريتالين» مثل هر داروي ديگري عوارضي دارد اما اين روزها تبليغات منفي درباره آن به حدي زياد است كه خانواده‌ها در برابر تجويز و مصرف آن براي فرزندشان به شدت مقاومت نشان مي‌دهند.
باورهاي غلط ريتاليني
متاسفانه 3 باور غلط در فرهنگ ما درباره «ريتالين» وجود دارد؛ اول اينكه والدين به شدت نگران اعتياد فرزندشان به اين دارو هستند اما اين دارو براي كودكان به هيچ‌وجه اعتيادآور نيست. باور غلط دوم اين است كه برخي پدرومادرها تصور مي‌كنند مصرف ريتالين ممكن است كودكشان را دچار عوارض كند و حتي معتقدند به نازايي يا بلوغ زودرس مبتلا خواهد شد اما نسبت دادن اين عوارض به ريتالين كذب محض است.
شايع‌ترين عارضه‌اي كه ممكن است با مصرف اين دارو در كودك ديده شود، بي‌اشتهايي است كه آن هم بعد از اينكه اثر قرص در بدن كودك از بين رفت، برطرف مي‌شود. گاهي هم رنگ‌پريدگي، سردشدن دست و پا، دل‌درد، سردرد و... هم بروز مي‌كند كه قابل‌تحمل‌اند.
باور غلط ديگري كه در فرهنگ ما وجود دارد، اين است كه مي‌گويند تجويز ريتالين در دنيا منسوخ شده كه اصلا اين‌طور نيست و در كشورهايي مثل آمريكا، انواع 8 و 12 ساعته آن به وفور تجويز و مصرف مي‌شود. اثر درماني ريتالين درمورد 75درصد كودكان بيش‌فعالي مثبت است و خط اول در درمان اين اختلال به شمار مي‌رود. در صورتي كه كودك به هر دليلي نتواند آن را مصرف كند، داروهاي ديگري تجويز مي‌شود كه اثر آنها نسبت به ريتالين كمتر و البته عوارضشان هم امكان دارد كمتر باشد.
درمان غيردارويي بيش‌فعالي
دركنار دارو، روش‌هاي ديگري هم براي درمان اختلال بيش‌فعالي و مشكل تمركز وجود دارد كه شامل رفتاردرماني براي كاهش رفتارهاي نامطلوب كودك، شناخت و ابراز احساساتشان و استفاده از مهار‌ت‌هاي كلامي آنها براي برقراري ارتباط با همسالان است. در كنار آن، شركت والدين در كلاسهاي فرزندپروري كمك مي‌كند شيوه رفتار با كودك بيش‌فعال را بياموزند. علاوه بر اينها، كلاسهاي گروه درماني براي بچه‌هاي بيش‌فعال وجود دارد. استفاده از دستگاه نوروفيدبك هم مي‌تواند به افزايش توجه و تمركز اين بچه‌ها كمك كند. به كار بردن هر كدام از اين روش‌هاي درماني به درخواست والدين بستگي دارد. با همه اينها، دارودرماني در كنترل اختلال بيش‌فعالي و كمبود توجه حرف اول را مي‌زند و در سكوي اول هم داروي ريتالين قرار دارد.
سوءمصرف ريتالين
باتوجه به اينكه مشكل تمركز كودكان بيش‌فعال دير بهبود مي‌يابد، بديهي است كه پسر يا دختر 16 ساله ديگر براي كنترل علائم پرتحركي، به مصرف دارو نياز ندارد ولي براي مطالعه درس‌ها در سال تحصيلي، ممكن است به مصرف ريتالين نياز پيدا كند. البته با توجه به اينكه در سنين نوجواني بايد مراقب مصرف اين دارو باشيم، اين كار حتما بايد زيرنظر پزشك با كنترل والدين در موارد خاص انجام شود. در اين صورت مشكلي ايجاد نخواهدشد.
لازم است بدانيد هر دارويي در صورتي كه تحت‌نظر پزشك و براي درمان اختلالي خاص مصرف نشود، امكان دارد اعتياد و سوءمصرف ايجاد كند. ريتالين هم همين‌گونه است و در صورتي كه نوجوان يا فرد بزرگسالي آن را به مقدار زياد روزانه مصرف كند، حتما دچار سوءمصرف مي‌شود و در مواردي اعتياد به آن هم ممكن است اتفاق بيفتد.
متاسفانه گاهي ورزشكاران ريتالين را سوءمصرف مي‌كنند تا انرژي‌شان براي ورزش افزايش يابد. دانشجويان هم شب‌هاي امتحان به آن پناه مي‌برند اما اين كار كاملا اشتباه است. اين سوءمصرف‌ها باعث شده رسانه‌ها درمورد اين دارو تبليغات منفي كنند اما اين تبليغات باعث شده پدر و مادرهايي هم كه فرزندشان دچار بيش‌فعالي و كمبود تمركز است، تحت‌تاثير قرار بگيرند و به شدت نگران مصرف ريتالين فرزندشان شوند اما اين دارويي است كه روان‌پزشكان كودك به صورت قانوني و علمي براي اين بچه‌ها تجويز مي‌كنند و مقادير آن تحت‌كنترل است.
حرف آخر
ريتالين؛ داروي موثري كه بدنام شده است!
ريتالين مي‌تواند كمك كند كودك مبتلا به اختلال کم توجهي بيش‌فعالي، تمركز بيشتري داشته باشد. البته اين دارو فقط بخشي از برنامه درماني در چنين كودكاني به شمار مي‌رود و در كنار آن مشاوره و ساير درمان‌ها هم لازم است. مكانيسم اثر اين دارو، افزايش «دوپامين» (يك پيام‌رسان عصبي) در مغز است، اما متاسفانه از سال‌ها پيش، استفاده از آن براي افزايش تمركز، در دانش‌آموزان و دانشجويان كه شب امتحان مي‌خواستند به مدت طولاني بيدار بمانند، رواج يافت و بدون توجه به عوارض و خطرهاي مصرف، از آن استفاده مي‌كردند. به حدي كه ريتالين، «قرص شب‌امتحان» نام گرفته و مصرف آن به‌خصوص در زمان امتحان‌ها افزايش پيدا مي‌كند. البته ريتالين هم در ايران و هم در ساير كشورها، جزو داروهاي كنترل شده است و آن را به تعداد محدود در اختيار بعضي داروخانه‌ها قرار مي‌دهند و فقط با نسخه روان‌پزشك قابل‌تهيه است، اما متاسفانه با وجود همه اين محدويت‌ها، سوءمصرف آن در ميان جوانان شايع است. استفاده از اين دارو بدون توصيه پزشك مي‌تواند عوارض غيرقابل جبراني داشته باشد، عوارضي مانند افزايش ضربان قلب، سردرد و تهوع، افزايش فشارخون، توهم و تشنج.
به علاوه، بدن به اين دارو وابسته مي‌شود و به مصرف مقادير بيشتر نياز خواهدداشت، اما مصرف‌كنندگان غيرقانوني اين دارو از عوارض سوء و اعتيادآور آن بي‌خبرند. افزايش سوءمصرف داروي ريتالين، باعث شده اين دارو،ميگنا دات آي آر، در صورت تجويز صحيح به‌وسيله پزشك نيز باعث نگراني خانواده‌ها شود، اما بايد گفت ريتالين داروي بسيار كارآمدي در درمان كودكان بيش‌فعال است و اگر به‌وسيله پزشك متخصص تجويز شده باشد، جاي هيچ نگراني وجود ندارد و مي‌تواند تا 70درصد مشكل‌هاي تمركزنداشتن را در كودكان با اختلال کم توجهي بيش‌فعالي رفع كند. البته اين دارو همانند ساير داروها مي‌تواند عوارضي داشته باشد يا مصرف آن در مواردي با احتياط همراه باشد.
سازمان غذا و داروي آمريكا اطلاعات مهمي را در رابطه با ريتالين منتشر كرده كه بسياري از آنها در كتاب‌هاي دارونامه جمهوري اسلامي ايران نيز ذكر شده است. شايع‌ترين موارد احتياط هنگام مصرف ريتالين از اين قرارند:
1. مشكل‌هاي قلبي: اگر كودك مشكل قلبي يا فشارخون بالا دارد، به پزشك اطلاع دهيد. پزشك معمولا قبل از شروع درمان با ريتالين و هنگام درمان، فشارخون و ضربان‌قلب را كنترل مي‌كند. در طول مدت مصرف دارو نيز اگر كودك علائمي از مشكل‌هاي قلبي (درد قلبي، كوتاهي تنفس) را نشان داد، به پزشك اطلاع دهيد.
2. مشكل‌هاي رفتاري: اگر كودك بعد از مصرف ريتالين، رفتارهاي بدتر، پرخاشگري‌هاي جديدتر يا شديدتر نشان داد يا چيزهايي كه وجود ندارند، ديد يا شنيد، بايد بلافاصله به پزشك اطلاع دهيد.
3. مشكل‌هاي جريان خون در انگشتان: گاهي انگشتان دست و پا سرد، بي‌حس، دردناك يا قرمز يا آبي‌رنگ مي‌شوند. اگر چنين علائمي را ديديد، به پزشك اطلاع دهيد. بعضي افراد هم نبايد ريتالين مصرف كنند (موارد منع مصرف) مانند بيماران با مشكل چشمي گلوكوم، افراد در شرايط اضطراب شديد، فشارخون بالا، تيك‌هاي حركتي و كودكان زير 6 سال.
هشدارها
اين دارو در بيماران مبتلا به صرع با احتياط مصرف شود. اگر بعد از يك ماه مصرف مقدار مناسب دارو، بهبود حاصل نشد، بايد مصرف را قطع كرد. اين دارو را نبايد براي درمان خستگي‌هاي مفرط طبيعي مصرف كرد.چون احتمال سوءاستفاده و وابستگي به دارو وجود دارد، مصرف آن بايد تحت‌كنترل باشد. نياز بيمار براي ادامه درمان با اين دارو بايد مرتب ارزيابي شود، گاهي در هنگام تعطيلات كاهش مقدار مصرف توصيه مي‌شود.
نحوه مصرف دارو
دارو را دقيقا طبق دستور پزشك با همان مقدار مصرف كنيد. مصرف مقادير بيشتر مي‌تواند خطرناك باشد و باعث وابستگي شود. پزشك با توجه به شرايط و سن كودك، مقدار دارو را تجويز مي‌كند. معمولا اين دارو 2 تا 3 بار در روز و بيشتر نيم‌ساعت قبل از غذا، مصرف مي‌شود. پزشك گاه به گاه ممكن است درمان با ريتالين را متوقف كند تا علائم بيماري را كنترل كند. به علاوه، گاهي چكاپ‌هاي فشارخون و قلب هنگام مصرف ريتالين انجام مي‌شود. اغلب هنگام مصرف طولاني‌مدت ريتالين، پزشك رشد كودك (قد و وزن) را كنترل مي‌كند تا در صورت بروز مشكل خاص، روند درماني را تغيير دهد. وظيفه قطع دارو نيز فقط برعهده پزشك است و نبايد بيمار سرخود دارو را قطع كند.
عوارض جانبي
همان‌طور كه ذكر شد، گاهي مشكلات قلبي، فشارخون، كم‌شدن رشد، تشنج (در كودكاني كه سابقه صرع دارند) و تاري‌ديد ديده مي‌شود. سردرد، تهوع، كهير، مشكل‌هاي خواب، كم‌شدن اشتها و بي‌قراري نيز از ساير عوارض جانبي ريتالين به شمار مي‌رونداما عوارض جانبي دارو نبايد باعث نگراني خانواده‌ها شود. در صورت مصرف صحيح بنا به توصيه پزشك، حداقل اين عوارض ديده خواهدشد. در خاتمه بايد گفت ريتالين داروي بسيار موثر و كارآمدي است كه نبايد سوءمصرف آن، به‌وسيله عده‌اي از افراد، مزاياي درماني آن را زير سوال ببرد.
کارستان
