پرورش مسئوليت پذيري کودک با پذيرش خطاها و تقويت توانايي ها
چگونه و چه زماني مسئوليت را برعهده کودکمان بگذاريم

اشاره

يکي از موضوعات مهمي که در حوزه تربيت فرزند مطرح مي شود، اين است که از چه زماني مي توانيم از بچه ها توقع انجام کاري را داشته باشيم. به عبارت ديگر چه زماني مي توانيم مسئوليت انجام کاري را به عهده فرزندانمان بگذاريم و توقع انجام آن را داشته باشيم. طرح اين مسئله به ويژه دردوره اي که والدين بيش از حد به برآوردن نيازهاي کودک مي پردازند و انجام کار توسط آن ها را تا جاي ممکن به تعويق مي اندازند، بسيار ضروري به نظر مي رسد. زيرا اگر کودک طي سال هاي رشد و تکامل خود هرگز درنيابد که در چارچوب خانواده وظايف و مسئوليت  هايي برعهده دارد، بديهي است که در دوران بزرگسالي از زير بار وظايف و مسئوليت هاي خود شانه خالي کند.

مسئولیت پذیری یک عنصر برجسته در موفقیت انسان است و نشان دادن احساس مسئولیت یک امر ذاتی نیست بلکه این ویژگی در متن خانواده و روابط اجتماعی و تعاملاتی که فرد با دیگران دارد امکان رشد پیدا می کند و والدین در این میان نقش محوری را در انتقال روحیه مسئولانه به کودک دارند. لذا مهم است که شما به عنوان والدین رفتار های تربیتی خود را در جهت پرورش کودکانی مسئول جهت دهید. گام های زیر راهنمای شما برای موفقیت در این هدف است.

1.به کودکان خود نشان دهید که آنها زندگی جداگانه ای از شما دارند

برای این کار زمان هایی را به خودتان اختصاص دهید.والدینی که فاقد یک زندگی مجزا از فرزندانشان هستند به آنها می آموزند که دنیا حول محور آنها می چرخد. مهم است که از همان ابتدا، کودک یاد بگیرد که گاهی اوقات مادرش دوست دارد مطالعه کند ودوست ندارد بازی کند.نیاز های فرزندانتان را برآورده سازید.وسپس در حالی که به نیاز های خود می رسید او را ملزم کنید که برخی نیازهایش را خودش برآورده سازد. با ناکامی او همدلی کنید اما مجزا بودن خود را حفظ کنید.

2. شرایط را برای گذر از بازی به مسئولیت فراهم کنید.

گرچه فعالیت های ساده کودک نوپا، اغلب پایه های مسئولیت پذیری هستند ولی این گونه نیست که کودک به محض آن که شروع به راه رفتن می کند شروع به کار کردن هم بکند. در اوایل زندگی کودک معمولاً   قبول مسئولیت با بازی توأم است. بازی کردن عامل مهمی درایجاد احساس مسئولیت در کودک است. والدین بعد ها ناگزیر خواهند شد تا تعادلی بین کار و بازی آنان برقرار نمایند با وجود آنکه بازی می تواند فرایند ها و مهارت هایی را به کودک بیاموزد ولی باید به تدریج کودکان را به فعالیت هایی غیر از بازی ملزم کرد.

لازمه مسئولیت، ترتیب دادن مرحله ی گذراز بازی به مسئولیت است.کودک در ابتدا به عنوان سرگرمی، اسباب بازی هایش را جمع می کند سپس برای کمک به مادر آنها را مرتب می کند، کمی بعد به این علت که بزرگتر ها گفته اند این کار را انجام می دهد وسرانجام چون خود را مسئول جمع کردن اسباب بازی هایش می داند، دست به کار می شود. مهارت والدین ومربیان در آن است که بدانند گذر از بازی به مسئولیت را به نحوی ترتیب دهند که کودکان  براحتی حس مسئولیت داشتن نسبت به خود، خویشان و اطرفیان را تکامل بخشند . در این جهت اولا برای کودک خود بازی هایی در راستای مسئولیت های بعدی او طراحی کنید. ثانیاً با افزایش سن تعادلی بین بازی و مسئولیت کودک ایجاد کنید. در اوائل کودکی بیشتر وقت کودک به بازی کردن صرف می شود ولی به مرورباید شرایطی مهیا شود که کودک زمانی را هم برای کار و چیز هایی که زیاد هم لذت بخش نیستند بگذارند البته تعادل باید حفظ شود و در سن زیر دبستان بیشتر زمان او باید صرف بازی شود .

3.تفاوت بین سخت است و من نمی توانم

جنبه دیگری از یادگیری پذیرش مسئولیت در قبال وظایف خود، آن است که کودک درک کند که قادر نبودن با راحت نبودن متفاوت است.

کودکان این دو را یکی می دانند بنابراین از چیزی که لذت نمی برند، فکر می کنند که نمی توانند انجام دهند.پس از آنجایی که کار سخت را نمی توانند انجام دهند، نیاز دارند که فرد دیگری انجامش دهد و معمولاً آن فرد دیگر یکی از والدین است. این طرز فکر مانع از یادگیری این مطلب می شود که زندگی و مشکلات او، مسئولیت خود ونه فرد دیگر است. او یا از انجام کار دشوار صرف نظر خواهد کرد چون خیلی برایش سخت است و یا راه های دیگری برای فرار یا انجام ناقص آن پیدا خواهد کرد. باید از سنین پایین تر کودک عادت کند که برخی از کارها لذت بخش نیستند و سختی دارند. آنها باید تشخیص دهند بین کاری که برایشان سختی دارد با کاری که قادر به انجام آن نیستند تفاوت وجود دارد و نباید کار را به صرف اینکه لذت بخش نیست رها کنند. می توان گفت یکی از ضعف های تربیتی اکثر والدین امروزی این است که اجازه نمی دهند کودکشان طعم سختی ها را  بکشد وهمیشه سعی می کنند آنچه را دلخواه کودک است بدون هیچ رنجی در اختیار او گذاشته و او را از تجربه سختی های زندگی برهانند  در حالی که کودک باید با رنج ها وسختی های طبیعی زندگی آشنا شود ودر بیشتر مواقع این سختی ها خِرد ساز و تجربه سازند و موجب افزایش حس ارزشمندی وبا کفایت بودن در کودک می شوند .

4.مسئولیت افراد خانواده را مشخص کنید

با افزایش سن کوکان، آنها زمانی مسئولیت های خود را به صورت مطلوب انجام می دهند که قبلاً مسئولیت هر عضو خانواده تحت یک فرایند عادلانه مشخص شده باشد و مورد پذیرش اعضای خانواده واقع شده باشد نه اینکه والدین یا عضو دیگر خانواده به طور لحظه ای تصمیم بگیرند که چه کسی، چه کاری انجام دهد. لازم است قبل از دادن مسئولیت به فرزندان، آنها در رابطه با موضوع توجیه شده باشند. یکی از بهترین راه ها برای این کار، داشتن جلسات خانوادگی است در جلسات خانوادگی مسئولیت های موجود در خانواده مورد بحث قرار می گیرد و مسئولیت هر فرد مشخص می شود. در ابتدای این جلسات می توان با آوردن مثال نهایی از کندوی عسل ویا لانه ی مورچه ها، دلیل مشارکت همه در کارها را به کودک بداند که دلیل تقسیم کار چیست. جلسات خانوادگی این احساس را به اعضای خانواده می دهد که گروه متحدی هستند و با هم به سوی اهداف مشترک حرکت می کنند و در این حرکت هرکس بخشی از کار پیش می برد.

در این جلسات می توان مسئولیت هایی را که مرتبط با خانواده و اهداف آن است باتوجه به توان هر عضو تقسیم کرد. هر یک از کودکان می توانند داوطلبانه، مسئولیت خود را انتخاب کنند یا اینکه با قرعه مسئولیت هر کس مشخص شود و همچنین می توان مسئولیت ها را به صورت هفتگی تغییر داد. پیشنهاد می شود که مدت مسئولیت هر کس کمتر از یک هفته نباشد چرا که در این صورت بین کودکان تنش ایجاد خواهد شد.همچنین در این جلسات درباره ی اینکه اگر افراد به مسئولیت های خود عمل نکنند چه خواهد شد بحث کنید.

5.در تصمیم گیری ها بر مسئولیت فردی تأکید کنید

کودک باید درک کند که وقتی فرصت تصمیم گیری را در اختیار دارد باید نتایج تصمیم خود را نیز بپذیرد و مقصر دانستن دیگران معنا ندارد. البته هر فرد خودش می تواند منابع تصمیم گیری را توسعه دهد و از شیوه هایی مثل مشورت استفاده تا با خطای کمتری مواجه شود و به فرموده ی علی (ع) :«مشورت کن با صاحبان عقل ها تا از لغزش و پیشیمانی ایمن گردی».(غررالحکم ودر الکلم ص 442)

6. از نتایج طبیعی و منطقی استفاده کنید

یکی از موارد اساسی درآموزش مسئولیت پذیری به کودکان، استفاده از عواقب طبیعی ومنطقی رفتارهاست. در آموزش مسئولیت کودک باید بیاموزد که انتخاب کند و از انتخاب خود درس بگیرد و برای آموزش این امر استفاده از نتایج طبیعی ومنطقی می تواند کمک مهمی را بکند. کاری کنید که عواقب تبدیل به جریان طبیعی تقصیر یا کم کاری شوند.

برخی از عواقب طبیعی ومنطقی رفتار ها:

•مجتبی 3 ساله، ازعصبانیت بیش از حد ماشین خود را خراب می کند، ماشین نوی دیگری برایش خریده نمی شود.

•ناصر 4 ساله، ناهار نمی خورد، تا وعده ی غذایی بعدی باید گرسنگی بکشد.

•مرضیه 5 ساله، لیوان شیر را می ریزد، به او دستمالی برای تمیز کردن داده  می شود.

•محمد 5 ساله، از جمع کردن اسباب بازی هایش در اتاق پذیرایی سرباز می زند، اسباب بازی های او به مدت 2 روز از دسترس او دور نگه داشته می شود.

•سارا 8 ساله، در حین دعوا با خواهرش دست عرسک خواهرش رامی شکند، او باید از پس انداز خود برای خواهرش عروسک جدیدی بخرد.

•امین 12 ساله به خاطر اتلاف وقت سرویس را از رست می دهد، او پیاده به مدرسه می رود.

•مهدیه 11 ساله تکالیف مدرسه را انجام نمی دهد، در مدرسه نمره کم می گیرد.


7. از پاداش ها استفاده ی بجا بکنید

از آنجا که منابع پاداش در اختیار والدین قرار دارد، آنان باید به نحوی از این عامل استفاده کنند که تقویت کننده مسئولیت پذیری باشد. برخی معتقدند «پاداش» برای رفتار مطلوب نوعی «رشوه» محسوب می شود و عده ای دیگر از پاداش و به ویژه پاداش های مادی  به عنوان تنها  عامل برانگیزاننده ی کودک استفاده می کنند پاداش های مادی در صورتی ممکن است رشوه تلقی شوند که والدین از آنها به عنوان مهمترین روش برای ایجاد انگیزه در کودک استفاده کنند و یا کودکان یاد بگیرند که اگر مدتی در برار اوامر والدین مقاومت کنند سرانجام در ازای اطاعت از آنان پاداش دریافت می کنند.

8. از پاداش ها استفاده ی بجا بکنید

پاداش عینی، کودکان را در بنا نهادن هدف های عینی یاری می کنند. چنین پاداش هایی در رشد و توانایی قبول مسؤلیت، اثری ژرف دارند. هرچند باید مراقب بود که استفاده از پاداش های مادی به عنوان تنها راه تقویت حس مسؤلیت پذیری در نیاید. ممکن است با استفاده زیاد از پاداش مادی، موقتا به هدف برسید ولی شما نتوانسته اید احساس درونی را در او برای انجام مسؤلیت به وجود بیاورید. از پاداش مادی به نحوی استفاده نکنید که کودک احساس کند با انجام مسؤلیت های خودش از والدین مزد می گیرد.

9. از پاداش غیر مادی استفاده کنید

•هرگاه کودکی به خوبی از عهده ی کار بر می آید او را تأیید زبانی و تحسین کنید

•گاه گاهی همزمان با پیشرفت کودک بی مقدمه تشویقش کنید مثلاً: « برای پاک کردن حمام ، واقعاً زحمت کشیدی ، چطور است بروی وبرای خودت بستنی بخری؟»

•هنگامی که کودک به کمک نیاز دارد به او کمک کنید : «چون دیروز در کندن علف های هرزه باغچه کمکم کردی بد نیست من هم کمکت کنم تا اتاقت را تمیز کنی».

•به آنچه کودکان انجام می دهند رغبت نشان دهید وترغیبشان کنید.

در اين باره پاي صحبت هاي دکتر مهري شيرازي فوق تخصص روان پزشکي اطفال و عضو هيئت علمي دانشگاه علوم بهزيستي و توان بخشي نشستيم.

توان ذهني، قدرت بدني

وي با اشاره به اين که زماني که کودک قدرت ذهني و توان بدني کافي براي انجام کاري را دارد، مي توان از او خواست وظيفه اي را به عهده بگيرد، به خراسان مي گويد: پدر و مادر به خوبي متوجه مي شوند که کودک از چه زماني قدرت بدني و توان ذهني انجام کاري را دارد و نمي توان سن مشخصي را براي همه کودکان اعلام کرد. مهم اين است که اين فرصت را به موقع به کودک بدهيم و بگذاريم که اشتباه کند يا کاري را ناقص انجام دهد اما تلاشش را بکند. هر زمان والدين دريافتند کودک مي تواند بخشي از کارهاي شخصي اش را انجام دهد، بايد به او اعتماد و او را تشويق کنند که کارهايي را انجام دهد و خطاهايش را بپذيرند تا مهارت کافي پيدا کند. البته در هر مرحله بايد بر انجام کار، توانايي و مهارت کودک تاکيد کنيم و از او بخواهيم آن کار را ادامه دهد.همچنين بايد کودک را در انجام کارهاي مشترک خانه سهيم کنيم.مثلا از او بخواهيم لباس هاي کثيفش را جدا کند و در سبد مخصوص بگذارد. اگر به موقع به او مسئوليت ندهيم، عادت به انجام کار نمي کند و مي پندارد که وظيفه اي در خانه ندارد و وظيفه پدر و مادر است که کارهايش را انجام دهند.

احترام به حقوق ديگران

دکتر شيرازي با بيان اين که احترام گذاشتن به حقوق ديگران از کودکي در خانواده آموزش داده مي شود، تصريح مي کند: يکي از بهترين روش هاي آموزش اين اصل، سهيم کردن کودک در انجام کارهاي خانه است. به عنوان مثال اگر کودک اتاق خودش را مرتب نکند اما در کارهاي منزل مشارکت داشته باشد، احترام به حقوق ديگران را ياد گرفته است زيرا اتاق او، حريم شخصي اش است اما مشارکت در کارهاي خانه، احترامي است که به حقوق ديگران مي گذارد و وظيفه اي است که بايد به عنوان يک عضو براي ديگران انجام دهد. بنابراين کودک که تا پيش از اين صرفا دريافت کننده خدمات بوده است بايد بتواند طي مراحل رشد و تکامل به اندازه توان بدني و ذهني خود خدماتي ارائه کند. در غير اين صورت فرد مسئوليت پذير بار نمي آيد و در بزرگ سالي هم توقع دارد ديگران مسئوليت ها ووظايفش را به دوش بگيرند.

مفهوم مسئوليت پذيري براي کودک

کودک بايد بداند کارهاي زيادي روزانه در خانه انجام مي شود و هر کس مسئول انجام کاري است و او هم به عنوان يکي از اعضا بايد خدماتي را ارائه کند. يکي از بهترين روش ها براي شناخت کودک از اين مفهوم اين است که فهرست کارهايي را که روزانه در منزل انجام مي شود بنويسيم و براي او بخوانيم. اين که چه کساني اين کارها را انجام مي دهند و چه کساني از آن خدمات استفاده مي کنند. اين کار باعث مي شود که کودک کاملا دريابد خدماتي که دريافت مي کند بدون تلاش و کوشش و وقت و هزينه فراهم نشده است و او هم بايد در اين ميان نقشي داشته باشد.

برقراري ارتباط صحيح

اين عضو هيئت علمي دانشگاه تهران ادامه مي دهد: براي آموزش کليه مسائل تربيتي در گام اول بايد ارتباط خوبي با کودک داشته باشيم تا بتوانيم نکات آموزشي را به او منتقل کنيم. بهتر است وقت کافي براي فعاليت هاي لذت بخش و تفريح و بازي با کودک بگذاريم و ارتباط خوبي با کودک برقرار کنيم. کارهاي خوب و توانمندي هاي او را تحسين و بعد قوانين و مقرراتي را تعيين کنيم. از ديگر توصيه ها مي توان به استقبال از تقليد کردن کارها توسط کودک، کنار گذاشتن حساسيت هاي نابجا و پذيرفتن خطاهاي کودک، صبور بودن در قبال کارهاي انجام شده توسط کودک، پرهيز از عجله و جلوگيري از مضطرب شدن کودک اشاره کرد.وي اظهار مي کند: براي اين که والد خوبي باشيم بايد ويژگي هاي مثبت کودک را پرورش دهيم، برايش وقت بگذاريم، شنونده خوبي براي حرف هاي کودک باشيم و شأن و اعتبار خود را حفظ کنيم.

در ادامه مطلب به ارائه چند راهکار از سايت والدگري مي پردازيم.

* بهترين راه براي بار آوردن کودکان مسئوليت پذير اين است که خودتان الگوي خوبي براي وي باشيد. اگر از او مي خواهيد وسايلش را سر جايش بگذارد، لباس هايش را مرتب کند و اسباب بازي هايش را جمع کند، خودتان در منزل اين کارها را انجام دهيد و وسايلتان را دور و بر خانه پرت نکنيد. * دقيقا بگوييد از او چه کاري مي خواهيد و برايش توضيح دهيد. به عنوان مثال بگوييد الان وقت ناهار است بايد بشقاب ها را روي سفره بچينيم و به او نشان دهيد چگونه اين کار را انجام دهد. * اولويت ها را مشخص کنيد. وقتي تقاضا مي کند او را به پارک ببريد بگوييد حتما مي رويم چون هوا خوب است اما اول بايد کارهاي منزل را انجام دهم. به او بگوييد که شما هم تفريح را دوست داريد اما بايد کارها را هم انجام دهيد بنابراين متوجه مي شود که شما قصد نداريد سر او را گرم کنيد بلکه کارها را اولويت بندي کرده ايد. * به جاي جملات منفي از جملات مثبت استفاده کنيد. به جاي «اگر اين کارو نکني...» بگوييد «اگر مي خواهي بازي کني اول بايد لباس هاي ميهماني را درآوري»، اگر چند بار اين جملات را تکرار کنيد، انجام اين کارها برايش به شکل يک عادت درمي آيد و نيازي نيست مرتب به او يادآوري کنيد. * به تلاشش توجه کنيد نه مقدار کاري که انجام داده است. اگر اتاقش را کامل مرتب نکرده يا اسباب بازي هايش را خوب نچيده است، خودتان بقيه کار را انجام دهيد. اگر او را سرزنش کنيد تصور مي کند نمي تواند شما را راضي کند بنابراين دست از تلاش برمي دارد. يادتان باشد هر قدر بيشتر کارهايش را انجام دهد، بر آن مسلط تر خواهد شد. * از جملات تشويق آميز استفاده کنيد. به عنوان مثال بگوييد «ديدم که سعي کردي تمام غذايت را بخوري و بشقابت را در ظرفشويي بگذاري. اما بايد اين کار را آهسته انجام دهي چون ممکن است بشقاب بشکند». * تحملتان را بالا ببريد. شلوغ کاري و شيطنت بخشي از دنياي بچه هاست حتي موقع انجام کار بنابراين از کوره در نرويد و حتي اگر بچه ها شلوغ کاري کردند بگوييد قرارمان اين نبوده اما اين شلوغ کاري براي يک دفعه قابل تحمل است و براي بار دوم تنبيه خواهد داشت.

* با همسرتان هماهنگ باشيد. اگر تصميمي گرفتيد و از فرزندتان خواستيد انجامش بدهد، قاطعيت به خرج دهيد. با همسرتان هماهنگ باشيد و درباره قوانين خانه و انتظاراتتان از کودک به صورت شفاف و واضح با او صحبت کنيد.

* تأکيد کنيد که در قبال انجام کارهايش پاداشي دريافت نمي کند. کودک بايد بداند مانند ديگر اعضاي خانواده وظايفي دارد که بايد انجام بدهد، بدون اين که انتظار پاداشي داشته باشد. کارهاي خانه يک کار گروهي است که همه در آن شريک هستند و او هم بايد بخشي از آن را بر عهده بگيرد. در ابتدا کودک را براي انجام ندادن کارهاي محوله تنبيه نکنيد بلکه با او وارد مذاکره شويد و بپرسيد به کدام کارها علاقه دارد و چرا کاري را که از او خواسته شده، انجام نداده است و براي جبران بايد چه کار کند.

نکته پایانی

با اعمال راهکارهایی که در این نوشتار آمد و با رعایت اصل تدریج، شما می توانید انتظار داشته باشید که فرزندی مسئول تربیت کنید ولی باید دقت کرد که تربیت به طور کلی و پرورش فرزند مسئول به طور خاص، علاوه بر اینکه نیازمند آگاهی های خاصی است، نیازمند اعمال این راهکار ها و استقامت بر آن نیز می باشد و به عبارت دقیق تر به صرف دانستن این اطلاعات شما فرزند مسئول تربیت نکرده اید و برای این  کار باید زمان و دقت کافی صرف کرد و قطعاً هر زمانی که شما برای تربیت صحیح و الهی صرف می کنید در نزد خداوند متعال دارای اجر و پاداشی عظیم است وبه فرموده رسول گرامی اسلام (ص) اگر پدری به تربیت فرزند خود همت بگمارد بهتر از این است که روزی یک مد طعام صدقه دهد »(وسائل الشیعه، ج 15 ص195)