مقدمه

امروزه توریسم یکی بزرگترین و روبه‌رشدترین بخش‌های فعالیت‌های خارجی اقتصادی به شمار می‌رود. نرخ بالای رشد و پیشرفت آن، حجم قابل‌توجه از جریان پول خارجی و معرفی تجارب جدید مدیریتی و آموزشی تاثیر شگرفی بر بخش‌های مختلف اقتصاد داشته که سهم مثبتی در رشد و پیشرفت اقتصادی و اجتماعی کشورها دارد.

کشورهای پیشرفته غربی مثل سویس، اتریش و فرانسه بخش عظیمی از رفاه اجتماعی و اقتصادی خود را بر سود ناشی از توریسم متکی کرده‌اند.

براساس آمار جدید، توریسم و گردشگری حدود 10 درصد از درآمد سالانه جهانی و یک دهم نیروی کار در سراسر جهان را از آنِ خود کرده است. با توجه به همه این مسائل، تاثیر اقتصادی بالقوه و بالفعل توریسم شگفت‌آور است. افراد بسیاری بر جوانب مثبت توریسم بعنوان منبعی از ارز خارجی تاکید دارند که راهی برای متوازن کردن تجارت خارجی است.

اما رونق اقتصادی ناشی از توریسم جوانب مثبت و منفی دیگری نیز برای جوامع محلی دارد  که معمولاً طرفداران این صنعت مدنظر قرار نمی‌دهند. ازاین‌رو، در این مقاله اصلی‌ترین تاثیرات اجتماعی و محیطی توریسم را در سطح کشورها بررسی می‌کنیم.

تاثیرات اجتماعی و محیطی مثبت و منفی توریسم

از نظر اجتماعی توریسم تاثیری عالی بر جوامع میزبان دارد. توریسم می‌تواند هم منبعی برای روابط حسنه بین المللی و صلح باشد و هم نابودکننده فرهنگ‌های بومی، منبع تخریب زیست‌محیطی، تجاوز به حریم شخصی،  و شرافت و اصالت انسان‌ها به شمار رود.

در زیر به تاثیرات مثبت توریسم اشاره می‌کنیم:

• ایجاد رفتار و نگرش مثبت نسبت به یکدیگر
• درک فرهنگ‌ها و سنت‌های یکدیگر
• کاهش برداشت‌های منفی و کلیشه‌ای
• ایجاد دوستی
• ایجاد افتخار،  تقدیر، تفاهم، احترام و مدارا با فرهنگ‌های یکدیگر
• افزایش اعتماد‌بنفس میزبان و گردشگران
• رضایت روانی ایجاد شده از طریق برقراری ارتباط

پس روابط اجتماعی بین گردشگران و مردم محلی می‌تواند منجر به درک، تقدیر، مدارا و آگاهی متقابل، احترام و محبت درون خانواده شود. افراد محلی بدون ترک کردن خانه خود درمورد دنیای بیرون آموزش می‌بینند درحالیکه گردشگران اطلاعات بسیار خوبی درمورد یک فرهنگ متفاوت با خودشان به دست می‌آورند. جوامع محلی از طریق روابط با گردشگران دستخوش پیشرفت‌هایی در زیرساخت‌های اجتماع مثل مدارس، کتابخانه‌ها، موسسات و آموزشگاه‌های پزشکی، کافی‌نت‌ها و امثال آن می‌شوند. در کنار آن، اگر فرهنگ محلی علت و پایه جذب توریست به آن منطقه باشد، موجب حفظ سنت‌های محلی و صنایع دستی آن که ممکن است در معرض نابودی قرار گرفته باشد، خواهد شد.

از طرف دیگر توریسم و گردشگری می‌تواند موجب افزایش فشار، دشمنی و سوءظن شود. ادعای توریسم بعنوان یک نیروی زنده برای صلح کمی اغراق‌آمیز است. شواهد کمی در دسترس است که نشان دهد توریسم موجب صلح جهانی شده است (رابینسون 1999). در این زمینه، تاثیرات اجتماعی و اقتصادی بر جامعه محلی بر میزان درآمدی که از گردشگران نصیب جوامع محلی می‌شود بستگی دارد. در اکثر تورهای گردشگری، بیش از 80 درصد از پرداخت مسافران نصیب خطوط هوایی، هتل‌ها و سایر شرکت‌های بین‌المللی می‌شود نه کارمندان و تاجران محلی.

از طرف دیگر، رستوران‌های زنجیره‌ای بزرگ هتل‌ها معمولاً برای راضی کردن گردشگران خارجی غذا وارد می‌کنند و ندرتاً در مقام‌ها و منصب‌های مدیریتی بالارتبه از افراد محلی استفاده می‌کنند که از سود بردن کشاورزان و کارگران محلی جلوگیری می‌کند.

توریسم این قدرت را دارد که بر تغییرات فرهنگی اثر بگذارد. پیشرفت موفقیت‌آمیز یک منبع می‌تواند تاثیرات منفی زیادی را به دنبال داشته باشد. در این میان می‌تون به پیشرفت بیش از حد، جذب، جنگ و بازسازی مصنوعی اشاره کرد. در عین اینکه نشان دادن یک فرهنگ به گردشگران می‌تواند به حفظ آن فرهنگ کمک کند، می‌تواند موجب کمرنگ شدن یا نابودی آن نیز شود. نکته این است که توریسم را طوری در منطقه گسترده کنیم که هم درآمدزا بوده و هم برای سنت‌ها و فرهنگ‌های محلی ایجاد احترام کند.

توریسم همچنین تاثیرات مثبت و منفی بر بوم‌شناسی محلی دارد. توریسم و گردشگری معمولاً منجر به گردشگری انبوه می‌شود که موجب مصرف بیش از اندازه، آلودگی و از بین رفتن منابع می‌شود.

اما از دیدگاه بوم‌شناسی، توریسم از هر صنعت تولیدی دیگری ارجح‌تر است زیرا با محیط‌زیست‌ سازگارتر و دوست‌تر است. مشکل اینجاست که تغییر زندگی سنتی جوامع محلی کار آسانی نیست و معمولاً موجب شبه درگیری می‌شود. بی‌تردید در برخی مناطق و کشورها، صنایع دیگر بسیار برای محیط‌زیست مضرتر از توریسم هستند.

علاوه بر آن، در بسیاری از کشورهای آسیایی، توریسم منبع اصلی درآمد و بهترین دوست محیط‌زیست است. حداقل بهتر از بریدن درخت‌ها و از بین بردن صخره‌های مرجانی است.

نتیجه‌گیری

بندهای بالا نشان می‌دهد که تاثیرات توریسم بر جوامع محلی، چه از دیدگاه اقتصادی، اجتماعی یا محیطی می‌تواند هم مثبت و هم منفی باشد. به این بستگی دارد که توریسم در یک منطقه خاص تا چه حد رشد می‌کند. هر منطقه ظرفیت تحمل خاص خود را دارد، یعنی محدوده تاثیر درآمدزایی که بر جامعه محلی آسیب نزند. اگر بتوان بر آن محدودیت غلبه کرد، جنبه‌های منفی توریسم از بین خواهند رفت.

در زیر نموداری آورده شده است که دینامیک های بین افراد، منابع و توریسم را در توریسم و گردشگری موفق نشان می‌دهد که هر یک سهمی مثبت در دیگری دارند.

هر سه عنصر در این مدل در ارتباط متقابل هستند. جوامع محلی از منابع طبیعی استفاده می‌کنند اما از آنها حفاظت نیز به عمل می‌آورند. توریست‌ها برای لذت بردن از طبیعت می‌آیند و درمورد آن اطلاعات به دست می‌آورند که درمقابل هم می‌توانند آن را آلوده کرده و از بین ببرند و هم به حفاظت آن کمک کنند. جوامع محلی با ارائه اطلاعات و دانش درمورد فرهنگ و سبک زندگی خود می‌توانند بر توریست‌ها و گردشگران اثر بگذارند. تاثیر توریست‌ها بر افراد محلی در درجه اول از نظر اقتصادی با ایجاد درآمد بوده و بعد رشد منابع، به اشتراک‌گذاری اطلاعات و تجارب و از این قبیل. هر زمان که قصد ایجاد یک منطقه توریستی جدید را داشته باشیم، باید ارتباطات متقابل را مدنظر قرار دهیم.

برای کاهش اثرات منفی بر جوامع محلی، می‌توان در زمان ایجاد یک فعالیت توریستی یا شرکت در آن به موارد زیر توجه داشته باشیم:

• آیا افراد محلی بعنوان کارمند در صنعت توریسم شرکت دارند؟
• آیا سازمان با تجارت‌های محلی همکاری دارد؟
• آیا نگرشی مثبت نسبت به فرهنگ محلی دارد؟
• آیا به طبیعت احترام گذاشته می‌شود و برای محافظت از آن چه اقداماتی انجام می‌گیرد؟
• مردم محلی چه سود اقتصادی از توریسم دریافت می‌کنند؟
• آیا عاملان تورهای گردشگری هتل‌ها، حمل‌ونقل و رستوران‌های زیست‌محیطی را می شناسند؟

همانطور که می‌بینیم انجام صنعت توریسم بدون ایجاد برخی تاثیرات منفی بر جوامع محلی کاری بسیار دشوار است. همکاری با سایر صنایع و سودزایی برای سازمان‌های گردشگری و تجارت‌های محلی برای صنعت توریسم ممکن است. اولین قدم برای رسیدن به آن، درک نیازها و خواسته‌های جامعه میزبان و گردشگران است.