عاطفه چهره گشا
ابتلا به عفونت‌های ویروسی مجاری تنفسی فوقانی که با اصطلاح عمومی سرماخوردگی شناخته می‌شود، از شایع‌ترین بیماری‌هایی است که دست‌کم یکی، دو بار در سال، بیشتر افراد به آن دچار می‌شوند و برای چند روز هم که شده، فعالیت‌های روزمره مبتلایان را تحت‌تاثیر خود قرار می‌دهد.
عامل اصلی این بیماری، گروهی از ویروس‌های مجاری تنفسی فوقانی هستند؛ ولی در درصد اندکی از مبتلایان، افزوده شدن عفونت‌های باکتریایی سبب تغییر الگوی بیماری در روزهای پس از ابتلا می‌شود که درمان هرکدام متفاوت است. در این مختصر قصد داریم به‌طور خلاصه به مبانی تشخیصی و درمان‌های کاربردی این بیماری از دیدگاه طب سنتی ایران بپردازیم.
بحث
امروزه کمتر فردی است که هنگام سرماخوردگی، در کنار درمان‌های پزشکی رایج، به‌طور خودانگیخته یا به تجویز اطرافیان یا با تجویز پزشک علاقه‌مند به داروهای گیاهی، نمونه‌ای از داروهای گیاهی یا فرآورده‌های آنها را مصرف نکرده باشد. با توجه به اینکه هدف آشنایی با مبانی تشخیصی و درمان‌های کاربردی این بیماری است، از بحث پیرامون درمان‌های پزشکی رایج و حاشیه‌های بحث‌برانگیز برخی تجویزهای شایع و نادرست در این بیماری می‌گذریم و سراغ درمان‌های طبیعی و داروهای گیاهی می‌رویم.
هر داروی گیاهی دارای ماده موثری است که جهت درمان نوعی بیماری کاربرد دارد. مثلا گیاه بابونه به‌دلیل مواد تسکین‌بخش و ضدالتهاب خود، در درمان سردرد موثر است و آویشن با داشتن مواد موثری چون ترکیبات فنلی و فلاونوئیدها یا ریشه شیرین‌بیان با داشتن ماده موثره گلیسیریزین، در کنترل سرفه موثر هستند. این دیدگاه، تنها جزئی از دیدگاه کامل مکتب طب ایرانی در استفاده از داروهای گیاهی است و چه بسا یک داروی گیاهی برای بیماری مثل سردرد در یک فرد مناسب باشد؛ ولی در فرد دیگری با مزاجی متفاوت و با همان نوع سردرد، مناسب نباشد. کاربرد اصل مهم مزاج در بیماری‌ها و درمان آنها وجه افتراق اساسی پزشکی ایرانی با پزشکی رایج است. در بیماری سرماخوردگی نیز این وجه افتراق به‌طور شاخص وجود دارد که خوانندگان محترم در ادامه تا حدی با آن آشنا خواهند شد.در مکتب طب ایرانی، محور اصلی علائم و پیگیری روند درمان بر اساس نوع ترشحات مجاری تنفسی فوقانی تنظیم می‌شود. بر اساس تعریف منابع طب سنتی، منشأ اصلی این ترشحات مغز است و آنچه از مسیر بینی و چشم خارج می‌شود، «زکام» نام می‌گیرد و ترشحاتی که به حلق و مجاری تنفسی تحتانی و... ریخته می‌شود، «نزله» نام دارد. لازم است اینجا اشاره‌ای به طبقه‌بندی اصلی این ترشحات بشود. منابع طب سنتی ایران، ترشحات نزله‌ای را در دو گروه کلی قرار داده‌اند: نزله گرم و نزله سرد.
1- نزله گرم:
علائم: علامت‌های ذکرشده در نزله گرم، بیشتر با علائم سرماخوردگی متناسب است و شامل ترشحات رقیق و آبکی بینی و حلق، سوزش و خارش گلو و حلق، سرخی چشم‌ها، التهاب حلق و
گرفتگی بینی و صدا است.
درمان: اصل درمان در نزله‌های گرم و سرد، به قوام آوردن خلط و ترشحات و آماده کردن آنها برای دفع است؛ به این معنا که با تدابیر و داروهای مناسب، خلط رقیق را غلیظ و خلط غلیظ را رقیق می‌کنیم. با این توضیح مشخص است که باید تدابیری به کار برد که در روزهای نخست سرماخوردگی که خلط رقیق است، آن را غلیظ می‌کنیم و برعکس در روزهای نهایی یا هنگام بروز عوارضی چون سینوزیت چرکی و وجود اخلاط غلیظی که دفع آنها مشکل است، باید با تدابیر و داروهای مناسب خلط را رقیق و آماده دفع کرد. به‌طور کلی دستورات درمانی نزله گرم شامل زیر است:
بهتر است غذای اصلی در سه روز نخست، تنها سوپ جو رقیق با حبوب بسیار اندک و سبزیجات فراوان باشد و تلاش شود معده سبک نگه داشته شود. در این زمان خوردن غذاهای سنگین به ویژه گوشت، به شدت منع شده است.
از مصرف آب خالی به‌ویژه آب سرد اجتناب شود. با توجه به اینکه آش جو ذکرشده، بسیار رقیق و آبکی است، مایعات مورد نیاز بدن را به خوبی تامین می‌کند.
مصرف حریره تهیه‌شده از آب، سبوس گندم، نشاسته، کتیرا، روغن بادام و شکر و همچنین مصرف مغز بادام، روغن بادام شیرین و کره گاو توصیه شده است.
روغن‌های با طبع سرد مانند روغن بنفشه و روغن کدو، در بینی چکانده شود.
اگر میزان ترشحات و رقت آن زیاد بود، می‌توان سبوس گندم را در سرکه خیسانید و خشک‌شده آن را دود کرده و دود آن را استنشاق کرد. همچنین دود کافور در کم کردن ترشحات مذکور مفید است؛ ولی باید دقت داشت این دستور مربوط به حالات شدید و جهت کنترل نسبی شرایط حاد است وگرنه ترشحات مذکور باید قوام یافته و از بدن خارج شوند.
در صورت ریزش زیاد ترشحات به حلق، غرغره کردن آب انار یا آب عدس (آبی که عدس در آن پخته شده) یا پوست و تخم خشخاش یا ترکیبی از آنها مفید است.
استحمام با آب ولرم در نزله گرم
مفید است.
جهت کنترل سرفه‌های خشک، همه اقدامات بالا بسیار مفید است. در صورت نیاز، یک قاشق غذاخوری به‌دانه را در یک لیوان آب بخیسانید تا حالت ژله‌ای پیدا کند و هر دو ساعت یک قاشق غذاخوری از آن را به تدریج بخورید و دانه‌های به را در دهان نگه دارید و لعاب آن‌را قورت دهید.
تلاش کنید به صورت طاق‌باز نخوابید؛ بلکه به پهلو خوابیده و زیر سر خود را هم بالا نبرید تا ترشحات از بینی دفع شده و کمتر به مجاری تنفسی پایینی ریخته شود.
2- نزله سرد:
علائم: علامت‌های نزله سرد، بیشتر با علائم مزمن شدن و عوارض سرماخوردگی مانند سینوزیت، برونشیت باکتریایی و... تطابق دارد و مهم‌ترین این علائم وجود ترشحات غلیظ و لزج است که به سختی از مجاری تنفسی جدا می‌شود و می‌تواند بیشتر به رنگ سفید و کمتر به رنگ‌های زرد و سبز و تیره باشد. همچنین فرد، دچار سنگینی بدن و کسالت و به ویژه سنگینی سر، گرفتگی بینی، صدای تودماغی است که بیشتر با کاهش حس بویایی و چشایی و کمتر با احساس بو و مزه عفونت و دود همراه است.
درمان: درمان در این نوع نزله، تا حد زیادی با نزله گرم متفاوت است و عموما بر رقیق کردن و دفع خلط غلیظ استوار است. از تدابیر و داروهای مهمی که باعث پخته شدن خلط غلیظ و آمادگی آن برای دفع می‌شوند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
پوشانیدن سر و حتی گرم کردن آن با حوله گرم یا کیسه‌ای که در آن ارزن گرم‌شده ریخته باشند.
نوشیدن جوشانده‌ای از شوید، بابونه، بومادران، آویشن و مرزنجوش. همچنین می‌توان از صاف‌کرده این جوشانده به‌صورت نیم‌گرم بر سر ریخت یا استنشاق کرد (هر 6 ساعت، یک قاشق غذاخوری از مخلوط نیم‌کوب مجموع داروها، در دو لیوان آب جوشانده شود و پس از صاف کردن استفاده شود.
خوردن جوشانده‌ای از زوفا، ریشه شیرین‌بیان و انجیر نیز برای نرم کردن سینه و طبع مفید است (هر 8 ساعت، یک قاشق غذاخوری از مخلوط نیم‌کوب داروها با 5 عدد انجیر، در یک و نیم لیوان آب جوشانده شده، پس از صاف کردن، استفاده شود.)
برای رفع گرفتگی بینی، روغن‌های حلال مانند روغن مرزنجوش، بابونه و شوید در بینی بچکانند و حتی در برخی منابع چون «قانون» اشاره شده که بدن و به ویژه دست و پاها، اطراف ناف و نشیمن‌گاه را با این روغن‌ها روغن‌مالی کنند.
غذاهای سبک میل شود و به‌ویژه حریره‌ای از سبوس گندم، مغز بادام و عسل تهیه و میل شود.
از خواب زیاد به ویژه خواب وسط روز و پس از غذا و حمام اجتناب شود.
از رفتن به حمام تا زمانی که علائم پخته شدن خلط و تسهیل دفع آن ظاهر نشده، اجتناب شود، ولی پس از ظهور این علائم، رفتن به حمام یاریگر درمان است. دقت شود در مباحث طب سنتی ایران، هر گاه بحث حمام مطرح می‌شود، منظور حمام‌های قدیم است که فرد دست‌کم نیم ساعت در فضای کاملا گرم و مرطوب یا کاملا خشک قرار گیرد تا رطوبت‌های اضافی بدن تحلیل رود. مصداق قابل‌تطابق امروزی چنین حمامی، استفاده از سونا است.
8. از خوردن آب به ویژه آب سرد جدا خودداری شود و در صورت تشنگی، مقداری آب گرم که با کمی گلاب و شکر مخلوط شده، میل شود (5 و 6).
نتیجه‌گیری
سیر بیماری سرماخوردگی از روزهای نخستین تا روزهای پایانی بهبود یا تا بروز عوارض آن چون سینوزیت حاد یا مزمن یا پنومونی و... دارای علائمی متفاوت است و از دیدگاه مکتب طب ایرانی، تشخیص‌ها و درمان‌های متفاوتی نیز دارد. بیشتر محصولات ارائه‌شده در پیشخوان داروخانه‌ها که با عنوان فرآورده‌های گیاهی در این زمینه عرضه می‌شوند، در درمان نزله سرد کاربرد بیشتری دارند و چه بسا در نزله گرم اثر تشدیدکننده علائم داشته باشند. توصیه می‌شود پزشکان علاقه‌مند به درمان با داروهای گیاهی، با توجه به اصول تشخیص و درمان در طب سنتی ایران، هر کدام از داروهای عرضه‌شده را با رعایت سیر علائم بیمار تجویز کنند تا نتیجه بهتری از مصرف داروهای گیاهی نصیب بیماران شود.
